Skáldskaparmál - 01.01.1990, Side 114

112
Guðmundur Andri Thorsson
Hermann greinir þarna á milli. Hann les Grettlu sem dæmisögu og byggir
túlkun sína á þeim fjölda orðskviða sem er í sögunni, á skapgerðareinkennum
einstakra persóna og á tveim stöðum í sögunni þar sem Hermann þykist sjá að
höfundur gefi ábendingar til lesenda um það hvort tiltekin hegðun sé til
eftirdæma eður ei.
Þessir staðir eru:
í 72. kafla segist Hjalti Þórðarson ekki vilja að „menn hafi það til eftirdæma
að vér sjálfir höfum gengið á grið þau sem vér höfum sett og seld“ (bls.
1066-1067) og í 92. kafla segir Spes þegar þau Drómundur iðrast klækja sinna:
„Kann vera að heimskir menn dragi sér til eftirdæma okkra hina fyrri ævi.
Skulum við nú gera þá endalykt okkars lífs að góðum mönnum sé þar eftir
líkjanda." (Bls.1094).
Hvert er dæmisagnagildið í orðum Hjalta Þórðarsonar? Grettir kemur á
Hegranesþing. Hann er dulbúinn og nefnir sig Gest. Menn vilja glíma og hann
fellst á það með semingi, en þó með þeim skilmálum að grið verði sett. Hinir
samþykkja það og þá varpar hann af sér kuflinum og kenna menn hver muni
vera. Þeir stinga ákaft saman nefjum og vilja sumir rjúfa griðin. En þá kveður
Hjalti upp úr með framangreindum orðum. Er þeim í raun beint til lesandans yfir
söguna svo hann megi draga þarfan lærdóm af? Og hvern þá? Kristilegan?
Það er hæpið. Það liggur engan veginn í augum uppi að hér sé á ferðinni
kristileg dæmisaga. Sú hugmynd að það sé níðingsverk að rjúfa grið er ekki
kristileg nýlunda - siðfræði yfirleitt var ekki fundin upp með kristni. Orð
Hjalta virðast varða meira lögvísi en guðfræði - hann er að segja að það yrði
slæmt ástand í samfélaginu ef allir gerðust griðníðingar. Hér talar upplýstur
höfðingi - sveitarstólpinn, yfirvaldið - sem biður menn að gá að hugsanlegum
afleiðingum gerða sinna, hann er framsýnn og veit að griðrof yrðu þessum
mönnum mikill álitshnekkir og umfram allt: hættulegt fordæmi. Hér liggur enn
að baki meginviðfangsefni höfundar sem er andstæðan milli vígamanns og
samfélags. Það er undirstrikað að Grettir á ekki aðeins í höggi við einhvern skríl
heldur drengi góða. Lesandi fær aukna tilfinningu fyrir því að það er gjörvallt
samfélagið sem er mótsnúið Gretti, en ekki einangraðir einstaklingar sem
stjórnast af fúlum hvötum.
Orð Hjalta eru einnig frásagnarleg nauðsyn. Kjarni þessarar litlu sögu um
Hegranesþing og för Grettis þangað er glíma hans við bændur, enn ein árétting
þess að hversu hraustir sem menn eru þýðir engum að kljást við tröllið. Þetta er
slagsmálasaga felld inn í meginsöguna. Og áður en það er stigið þarf höfundur
einhvern veginn að leysa úr því að menn hafa þekkt Gretti aftur, og þar koma
þessi orð Hjalta til.
Ummæli Spesar eru nær því að hafa dæmisagnagildi af því tagi sem Hermann
hugsar sér. En þó verður ekki undan því vikist að þau Þorsteinn komast upp
með klæki sína og má það heita kynleg dæmisaga sem fer þannig. Það er því
erfitt að staðhæfa að athafnir þeirra séu beinlínis víti til varnaðar sannkristnum.
Og klækir þeirra eru gerðir svo hugkvæmir, ef ekki geðþekkir, þeim er lýst af