Skáldskaparmál - 01.01.1990, Blaðsíða 175

Er Halldór Laxness höfundur Fóstbraðrasögu ?
173
málveru, homo sapiens. Það sem Jónas gerir - og aðrir fraeðimenn hafa gert
með miklum orðalengingum og umsvifamikilli höfundaleit - er að „húman-
ísera“ verkið, gera það að skáldverki í þeim skilningi að það sé afurð tiltekins
skálds en ekki bara birtingarmynd einhverrar orðræðu sem kalla má skáldskap.
Jafnframt er þá skáldið upphafið sem einstaklingur. I raun höfum við hér í
hnotskurn þann samruna húmanisma og rómantíkur sem liggur til grundvallar
höfundarhugtaki okkar nú síðustu aldirnar. Ef við föllumst ekki umsvifalaust á
þetta viðhorf er það kannski vegna þess að umræddur texti er alls ekki frá því
skeiði, heldur kominn til okkur frá gagnólíku samfélagi eftir margra alda ferð
um tímann. Það er alls ekki víst að nokkur „höfundur“ hafi verið til þá; kannski
frekar ýmis afbrigði skrásetjara.
En þá má spyrja hvort skilningur okkar hljóti ekki ævinlega að draga dám af
viðhorfum samtímans.4 Hin ævisögulega rannsóknaraðferð nítjándu aldar
hefur víða verið ríkjandi fram á síðustu áratugi, meðal annars hér á Islandi. Og
þótt við skimum til annarra landa og sjáum að bókmenntafræði tuttugustu
aldar einkennist síður en svo af einhlítri ævisagnaaðferð, þá sitja menn samt enn
með „höfund“ húmanismans og rómantíkurinnar í fanginu þrátt fyrir ítrekaðar
tilraunir til að koma honum fyrir kattarnef. Fyrr á öldinni reyndu talsmenn
formalisma og nýrýni iðulega að útskúfa höfundinum úr listferli skáldverksins.
Og svokallaðir póststrúktúralistar hafa gert enn harðari hríð að honum (og
verður hann þá jafnframt einskonar fulltrúi hinnar klassísku sjálfsveru eða
„súbjekts"), eins og vottast af verkum Frakkana Jacques Derrida og Roland
Barthes; ein frægasta ritgerð Barthes heitir einmitt „Dauði Höfundarins". I
ritgerðinni „Hvað er höfundur?" veltir Michel Foucault því fyrir sér hvers
vegna höfundurinn sé þrátt fyrir allt þetta ennþá á lífi. Hann bendir á að við
finnum höfundinn ekki bara í textanum, því „að því er virðist bendir textinn á
þessa veru sem er utan hans og kemur á undan honum.“5 Samkvæmt þessu er
höfundurinn hinn ómissandi faðir, sá sem hlaut að geta af sér textann og þar
með að einhverju leyti lesandann sem nær merkingu úr textanum. Hér er upp-
haf ritgerðarinnar „Forneskjutaut“ eftir Halldór Laxness:
Af þjóðlífslýsingum Eyrbyggju skín glögt að höfundurinn er þaulkunnugur
vinnubrögðum til sjós og lands; hann lýsir sömu aðferðum við heyskap og menn
vöndust hér á landi snemma á tuttugustu öld og lítur til lofts og spáir til veðurs
einsog gamlir bændur gera enn. Hann kann góð skil á sögufróðleik og lögum
landsins [,..]6
Þótt Heidegger hafi kennt okkur að það sé tungumálið sem tali en ekki maður-
inn og hann tali einungis með því að samsvara tungumálinu - eins og Heidegger
tjáir það með orðaleik sínum - þá kemur heimsmynd okkar í veg fyrir að við
öðlumst virkan skilning á þessu; það er okkur brýn nauðsyn að skilja stóran
hluta af tungumálinu sem orðræður einstaklinga og „eigna“ þeim þannig málið.
Það eru að vísu til ýmis orðræðuform sem við eignum stofnunum fremur en