Skáldskaparmál - 01.01.1990, Side 200

198
Árni Sigurjónsson
skap og hefðbundna orðanotkun. Um tegundahugtök gilda líka reglur sem eiga
við um öll hugtök, og þannig snertir þetta viðfangsefni vitsmunasálarfræði og
þekkingarfræði. Spurningin gagnvart fornsögulesandanum verður í þessu
samhengi svofelld: Er tiltekin saga saga'i Hvenær hefur saga gengið svo í ber-
högg við lögmál bókmenntategundar sinnar að ekki er lengur hægt að skynja
hana sem sögu? Og frá sjónarhorni bókmenntafræðinnar: Hvaða einkenni
fornsögunnar eru öðrum strangari sem skilyrði þess að hægt sé að skynja hana
sem fornsögu? Og hver eru „umfremd“ eða semsé aukaatriði í því samhengi?
Hliðstæða í sálmálvísindum væri spurningin: Hvenær er gult orðið svo grænt
að það er ekki lengur gult?
I samanteknu máli er niðurstaðan í bili þessi: Hugtakið bókmenntategund er
ákjósanlegt dæmi um þann reginmun sem er á hugmyndum nútímamanna og
hugmyndum miðaldamanna um frumleika og nýsköpun. Nútíminn vill fá ný
bókmenntaform og nýtt hvað sem er, hann heimtar ný form og ný hugtök
meðan stætt er og meðan eitthvað nýtt er að hafa. Fornmenn vildu aftur á móti
halda þeim tegundum sem þeir þegar höfðu, enda óttuðust þeir að heiminum
væri að hnigna og allt nýtt væri því breyting til hins verra. Að ganga út fyrir
ramma viðtekinna bókmenntategunda felur í sér áreynslu fyrir höfunda og
lesendur og því sér slíks lítt stað í afþreyingarbókmenntum. Sá sem brýtur
lögmál bókmenntategundarinnar eða leggur með öðrum orðum sitt af mörkum
til að breyta skilgreiningu tiltekins bókmenntaforms, er að vissu leyti niður-
rifsmaður. Miðaldamaður gat litið á slíkt sem skemmdarverk. En þess háttar
niðurrifsstarfsemi er í augum nútímamannsins þekkingaraukandi og því eftir-
sóknarverð. Fábreytni veitir nútímamanninum leiða en miðaldamanninum
öryggi.
3. Bókmenntamat
Kenningar um bókmenntamat hafa löngum verið í nokkuð lausu lofti og lýkur
umræðum um það efni oftar en ekki með afar almennum niðurstöðum sem
einkennast af orðalaginu „bæði... og“ og „annars vegar ... hins vegar“. Það er
svipað og með umræður um krítík, þar sem niðurstaðan vill verða að annars
vegar á ritdómari að lýsa og hins vegar að meta, annars vegar að ásaka, hins
vegar að afsaka, annars vegar að kynna verkið, hins vegar að dæma það - og
þannig áfram veginn meðan aldur endist.
I umræðum um bókmenntamat hefur í meginatriðum verið fitjað upp á
fáum hugmyndum gegnum tíðina, kannski svona þrem eða fjórum megin-
viðmiðum. Ein kenningin er að verkið eigi að vera sannleikur og þá annað
hvort vegna innra samræmis síns eða þá vegna samsvörunar við þann ytri
veruleika sem það lýsir. Onnur kenning segir að verkið eigi að vera hollt og
hafa þar af leiðandi jákvæðar afleiðingar til dæmis í þjóðfélaginu eða fyrir