Skáldskaparmál - 01.01.1990, Side 231

Um hlutverk vísna í Islendinga sögum
229
Vísan varpar ljósi á þau bæði og skýrir að einhverju leyti hugmyndir þeirra og
örlög, en hér verður ekki farið nánar út í þá sálma.
I samfélagi þar sem vígaferli voru eitt af fáum tækjum manna til að halda
þjóðfélaginu í skefjum, en áttu jafnframt nokkra sök á upplausn þess, var óttinn
við ófrið ríkur og lífsþorstinn sár. Þetta kemur skýrt fram í Sturlunga sögu sem
stendur nær raunveruleikanum en Islendinga sögur, þ.e. stílfærslan er hér mun
minni. I Gísla sögu og Grettlu er að vísu mikil áhersla lögð á einsemd útlagans
og Gísli er sú persóna Islendinga sagna sem hleypir lesanda hvað næst sér. I
draumvísunum segir Gísli frá draumum sínum. Hann á sér tvær draumkonur
og í vísunum togast samkenndin með góðu draumkonunni á við óttann og ein-
manaleikann sem fylgir verri draumkonunni. Ótti mannsins er í fyrstu bundinn
yfirnáttúrlegu sviði og kristallast í baráttu draumkvennanna. Þegar nær dregur
úrslitabardaganum og Gísli finnur að sífellt kreppir að honum verður óttinn
áþreifanlegur og meira tengdur raunsviðinu. Hinir eiginlegu fjendur mannsins
birtast í draumum hans en draumkonurnar víkja til hliðar. Draumheimurinn
sem á að endurnæra og veita hvíld breytist í blóðugan vígvöll og firrir manninn
ró. Þótt Gísli sé vissulega í sálarkreppu beinir hann höfuðmeinsemdinni
(angistinni) út í umhverfið, talar um hana í vísunum og losar sig að nokkru
leyti við hana og getur af þeim sökum ef til vill betur mætt dauða sínum með
sæmd.
Skáldin geta stundum sett allt á annan endann í þessu samfélagi þar sem leik-
reglurnar eru fyrirfram ákveðnar og þar af leiðandi hegðun manna. Við sjáum
t.d. að ráðabruggarinn mikli Snorri goði fer illa út úr viðskiptum sínum við tvö
helstu skáld Eyrbyggja sögu þá Björn Breiðvíkingakappa og Þórarin svarta
Máhlíðing, bragðvísi og raunhyggja Snorra duga honum ekki í samskiptum við
skáldin.
Þórarinn svarti getur kannski ekki talist útlagi í sama skilningi og Gísli
Súrsson og Grettir. Hann á það þó sameiginlegt með þeim að lenda upp á
kant við valdamenn í samfélaginu. Deilur Þórarins og Þorbjarnar á Fróðá
hafa afdrifaríkar afleiðingar fyrir framvindu sögunnar en án vísnanna sem
Þórarinn yrkir væri hann fremur litlaus persóna því hann kemur ekki mikið
við sögu ef frá er talinn bardagi hans við Þorbjörn. Þessa einkunn gefur sagan
honum:
Hann var mikill maður og sterkur, ljótur og hljóðlyndur, vel stilltur hversdaglega.
Hann var kallaður mannasættir. Hann var eigi fémikill og hafði þó bú gagnsamt. Svo
var hann maður óhlutdeilinn að óvinir hans mæltu að hann hefði eigi síður kvenna
skap en karla. (Islendinga sögur 1985-86:547)
Vísur 6-13 í Eyrbyggja sögu mynda frásagnarheild en í þeim segir Þórarinn
Vermundi mjóva frá þeim atburðum sem orðið hafa til þess að hann rauf
friðinn við menn. Fyrstu viðbrögð Þórarins eftir bardagann við Þorbjörn koma
hér fram, þ.e. sambland af stolti yfir að hafa rekið af sér slyðruorðið og óhugur.