Skírnir - 01.09.1988, Side 83

SKÍRNIR
FYRSTA NÚTÍMASKÁLDSAGAN
289
ingu og tómhyggju persóna sinna einsog 19. aldar realisti lýsir
baksvið sagna sinna“ (105). Og það sem Matthías hefur sjálfur
skrifað um eina af smásögum Sigurðar Nordals á einkar vel við um
umrædd verk Gunnars: „Upplausn heimsmyndarinnar framkall-
aði ekki samsvörun í afstöðu hans til skáldskaparins sjálfs.“30 Þar af
leiðir að sjálf „merkingarmiðlun" textans spornar gegn upplausn
heimsmyndarinnar.
Þótt gagnrýni okkar Halldórs sé nokkuð samhljóða í þessu efni
er ég ekki viss um að við séum sammála um gildi formrænnar efa-
hyggju til skilnings á módernisma. Halldór segir um Vefarann
mikla að þar sé ekki bara að finna „nútímamanninn úr evrópskum
aldamótamódernisma“ heldur sé nú „sú nýja vitund sjálft viðfang
bókarinnar"31 og svo „setur viðfangsefnið mark sitt á formgerð
bókarinnar, sem þar með varð fyrsta íslenska nútímaskáldsagan“
(161). Upphaf „nútímaskáldsögunnar" virðist því í rauninni mið-
ast við sérstakt stig innan módernismans, þ. e. þegar glíman við vit-
und nútímamannsins setur mark sitt á formgerð verksins. En Hall-
dór gerir þó ekki mikið úr því boðskiptaraski sem hlýst af nýrri
formgerð og nýrri fagurfræði þegar módernismi ryður sér til rúms.
Annars staðar, þar sem hann bendir á að helsta viðfangsefni eða
„þema“ módernismans snemma á öldinni sé „sjálfsvitund einstak-
lingsins" og afstaða „sjálfsins til umheimsins“, segir hann meira að
segja að það sé „ekki fyrr en síðar sem efasemdir um öll boðskipti
og gagnrýni tungumálsins urðu lykilþættir módernismans“ (14).
Ég tel aftur á móti að vilji maður hafa minnstu tök á að afmarka
módernisma sem einkenni á skáldskap, þá felist hann í slíkum efa-
semdum og slíkri gagnrýni. Um módernisma geti semsagt einungis
verið að ræða þegar inn í skáldskapinn er byggð kreppa tungumáls
og forms, boðskipta og veruleikaskynjunar, og ekki síst kreppa
skáldskaparins sjálfs. Um leið myndast „kreppuástand“ í sambandi
skáldskapar og söguskilnings. I samræmi við gagnrýni mína hér að
framan held ég þess vegna að svo fremi sem „aldamótamódern-
ismi“ beri ekki slík einkenni þá sé gagnslítið og jafnvel mjög vill-
andi að nota um þetta fyrirbæri hugtakið „módernismi". Afstöðu
sjálfsins til umheimsins er til dæmis vel hægt að lýsa á raunsæisleg-
an hátt, rétt eins og tilvistarlegri kreppu einstaklings. Stöðug
áhersla Halldórs Guðmundssonar á „þemu“ módernismans er því
19 — Skírnir