Skírnir - 01.09.1988, Page 162

368
ATLI HARÐARSON
SKÍRNIR
náttúruréttar leggja í orðið „löglegt“. Menn geta kosið sér harð-
stjórn af hinni verstu gerð, enda er það alkunna að mannskepnan er
ekki mennsk nema að hálfu.
Fleiri rök má tína til sem sýna að kenningin um samfélagssátt-
mála dugar ekki ein til þess að draga mörk löglegs valds. Ef við ger-
um ráð fyrir því, eins og Locke gerði, að meirihlutinn hafi allt vald
í samfélaginu, þá tryggir samfélagssáttmáli engan veginn rétt
minnihlutans nema sérstaklega sé kveðið á um hann eða einhverjar
hefðbundnar skorður séu við yfirgangi þeirra sem flest hafa nefin.
Það eitt að ríki byggist á samfélagssáttmála tryggir engan veginn að
ekki myndist innan þess meirihluti sem tekur upp á því að leika sárt
við fámennari hópa.
Með þessari gagnrýni á kenninguna um samfélagssáttmála er ég
alls ekki að reyna að hrekja stjórnspeki Lockes. Eg er aðeins að
benda á það að kenningin um samfélagssáttmála dugar ekki ein sér
til þess að draga mörk harðstjórnar og löglegs valds. Enda er ljóst
að Locke taldi hana ekki einfæra um að vinna það verk. Hann taldi
að til þess að draga þessi mörk dygði ekki að álykta aðeins af þeim
réttindum sem menn hafa í ríki náttúrunnar heldur yrði líka að líta
á þær skyldur sem náttúruréttur leggur þeim á herðar. Locke taldi
samfélagssáttmálann aðeins annað tveggja skilyrða fyrir löglegri
stjórn. Hitt skilyrðið taldi hann vera það að menn brytu ekki boð
og bönn náttúruréttar með stofnun samfélags og starfsemi ríkis-
valds; um það ætla ég að fjalla í næsta kafla. En áður en ég segi skilið
við kenninguna um samfélagssáttmála vil ég draga fram fáein mikil-
væg sannindi sem í henni felast.
Lg tel eðlilegt að skilja kenninguna um samfélagssáttmála svo að
hún segi að þjóð, eða samfélag, sé félag frjálsra manna sem standa
saman um að hafa ein lög og hafa ráðið sér valdsmenn til að fram-
fylgja þessum lögum og ef til vill laga þau að breyttum aðstæðum.
Það sem sameinar þjóðina er því sáttmáli um að hafa ein lög en ekki
það að hún lýtur einni valdstjórn. Locke leggur áherslu á að hand-
hafar valdsins séu ábyrgir gagnvart þjóðinni og geti hvorki framselt
umboð sitt né skorast undan ábyrgðinni á annan hátt.
Samfélagssáttmáli getur tæpast kveðið á um annað en það að
virða beri gildandi stjórnarskrá eða þá stjórnarfars- og réttarhefð
sem ríkjandi er með þjóðinni; og valdhafar geta tæpast verið ráðnir