Skírnir - 01.09.1988, Qupperneq 164

370
ATLI HARÐARSON
SKÍRNIR
Séu kenningarnar, sem hér hafa verið raktar, sannleikanum sam-
kvæmar þá er ríki eða samfélag löglegt ef og aðeins ef það er grund-
vallað á gildum samfélagssáttmála og valdstjórn því aðeins lögleg
að hún starfi samkvæmt gildu umboði. Gildi sáttmála veltur svo á
því að hann sé í samræmi við ákvæði náttúruréttar, og það sama á
við um gildi þess umboðs sem valdstjórn hefur frá þegnunum.
Gerum ráð fyrir að þar sem landamæri eru opin samþykki menn
aðild að samfélaginu með því að taka þátt í lífi þess og æskja al-
mennrar löghlýðni. Af því leiðir að öll opin ríki, þar sem þegnarnir
taka af fúsum vilja þátt í lífi samfélagsins, eru grundvölluð á samfé-
lagssáttmála og því lögleg sé sáttmálinn gildur. Af því sem á undan
er farið leiðir ennfremur að séu ákvæði náttúruréttar ekkert annað
en kröfur réttlætisins þá er samfélagssáttmáli gildur ef hann er rétt-
látur. Aður hef ég fullyrt að innihald samfélagssáttmála hljóti að
vera annað hvort stjórnarskrá eða stjórnarfars- og réttarhefð. Sú
niðurstaða blasir því við að ríki er löglegt ef stjórnarfar þess er rétt-
látt og þegnarnir æskja almennrar löghlýðni, og gerðir valdsmanna
eru löglegar séu þær í samræmi við umboðið sem stjórnarskráin
eða hefðin veitir þeim.
Stundum hefur því verið haldið fram að kenning Lockes um
samfélagssáttmála og ríki náttúrunnar sé í andstöðu við alla reynslu
og allan vitnisburð sögunnar.2 Hún sé loftkastalar og annað ekki.
En samkvæmt þeirri túlkun sem hér er borin á borð felur hún lítið
í sér annað en þau sannindi að ríki skuli vera réttlát og valdstjórn
skuli fara að lögum. Sé þessi túlkun rétt þá segir kenning Lockes
um greinarmun harðstjórnar og löglegs valds og rétt alþýðu til
uppreisnar gegn harðstjórn tæpast annað en það að menn megi gera
uppreisn gegn óréttlátri stjórn en skuli þýðast réttláta stjórn. En
þarf nokkra langsótta heimspeki og flóknar kenningar um ríki
náttúrunnar og samfélagssáttmála til þess að færa rök að jafn aug-
ljósri niðurstöðu? Ekki ef það lægi í augum uppi hvernig ríki þarf
að vera til þess að vera réttlátt. En því miður liggur það ekki í aug-
um uppi. Með því að draga mörk löglegrar stjórnar og harðstjórnar
eins og hann gerir er Locke öðrum þræði að móta kenningu um
hvað réttlæti er. Kenning hans er í sem stystu máli sú að réttlætið
sé ákvarðað af náttúrurétti sem krefst þess meðal annars að viss
grundvallarmannréttindi séu virt. Locke gerir kannski ekki nógu