Skírnir - 01.09.1988, Side 221

SKÍRNIR
RITDÓMAR
427
undur tali nákvæmlega samkvæmt mínum málsmekk. Ég sé hins vegar ekki
ástæðu til að taka á slíku af hlífð. Halldór Laxness hélt því fram fyrir
skömmu að dönsk áhrif væri að finna í verulegum mæli í nútímaíslensku.
Ég er sammála þessu. Hann vísaði til að næmi þjóðarinnar fyrir þeim hafi
minnkað með æ minni dönskukunnáttu. Ég geri kröfu til þess að þeir sem
eiga að hafa tök á að komast hjá slíku geri það.
Auk þessa fyrirfinnst viss ónákvæmni í notkun íslensks máls. Með fjöl-
breytilegu orðavali eykst hættan á að beita orðunum rangt. Höfundur hef-
ur til dæmis dálæti á orðunum „aukinheldur “ og „þvergirðingur" og notar
þau að ég best fæ séð í fleiri merkingum en ég finn í orðabókum. Einnig
bregður fyrir leiðinlegu stílrofi þar sem lýkur að segja „frá ástamálum
Newtons og kynlífi" (bls. 258). Þetta á sér enga stoð í texta, og verður ekki
til annars en að lesandanum hnykki við.
Svo mikið um hið neikvæða. En í heild er málfarið myndríkt, skemmti-
legt og gott, þótt umræddir gallar þess séu svo miklir, að ósamræmi verði
við aðra þætti þessa metnaðarfulla verks.
Gaman hefði verið að sjá höfund draga enn algildari ályktanir. Slíkt hefði
verið honum fært, þar sem hann gerir enga tilraun til að leyna óhlutlægni
sinni. Til dæmis hefði ég viljað sjá enn meira um vísindabyltingu almennt,
og þá með enn meiri tilvísun til hinnar „seinni byltingar“ frá 1880 til 1930.
Fáir virðast nefnilega vita, að hún hafði að vissu marki og í vissum heims-
hluta til að bera sömu einkenni og byltingin sem er hér lýst. Hvar sem vald
styðst við hugmyndakerfi er illa séð að raunvísindi hrófli við kerfinu. Um
það má lesa í bókinni Physics and Philosophy eftir W. Heisenberg. En
marxisminn er undir áhrifum nauðhyggjunnar, svo sem höfundur (Þ. V.)
kemur að. En hún sækir aftur styrk sinn að verulegu leyti til aflfræði
Newtons. I bók Heisenbergs má lesa að rússneskir hugmyndafræðingar
tóku það óstinnt upp er skammtafræðin hróflaði við nauðhyggju í eðlis-
fræði fyrri alda.
Enn ein athugasemd fræðilegs eðlis: A bls. 325 stendur um tilraun Mic-
helsons og Morleys: „Varð þessi tilraun síðan ein stoðin undir takmörkuðu
afstædiskenningunni . . .“ Og ennfremur: „. . . mælingar á hreyfingu
jarðar . . ., og í „byltingu Einsteins“, . . .“. Þetta tel ég, og ég held að höf-
undi sé það ljóst einnig, að sé ofmat á gildi téðrar tilraunar. Sams konar of-
mat held ég að megi sjá víða í ræðu og riti. Meginrök Einsteins voru annars
eðlis, þótt önnur meginregla kenningarinnar sé í samræmi við tilraunina.
Reyndar voru niðurstöður tilraunarinnar ekki einhlítar heldur. Færð hafa
verið rök fyrir því að Einstein hafi að vísu vitað um tilraun Michelsons og
Morleys, en hún hafi ekki haft úrslitaáhrif á verk hans. Kenningin hefði
orðið til á sama tíma og í sama búningi þótt tilraunin hefði aldrei verið gerð
(sjá Gamma, tímarit Niels Bohr stofnunarinnar, 7. og 8. tbl.).
Frágangur bókarinnar er í heild góður. Prentvillur eru nokkrar, en skrár
vel unnar. Reyndar er fræðiorðaskráin mikils virði. Enda hefur höfundur
lagt meira af mörkum við að íslenska vísindamál en flestir aðrir.