Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.09.2005, Síða 29

Guðrún Kvaran
Merkingarsvið hins heilaga í íslensku máli.
1. Inngangur
Þótt viðfangsefni þessarar greinar sé einkum merkingarsvið lýsingarorðsins
heilagur, og síðar orðsins helgur, verður uppruni þeirra og skyldleiki við
önnur norræn og germönsk mál rakinn áður en rætt verður um merkingu og
notkun að fornu og nýju. Sýnt verður með dæmum hvert merkingarsviðið
var í elstu íslensku og og hvernig það þróaðist og víkkaði eftir því sem tímar
liðu.
2. Uppruni
Orðin heilagur og helgur eru bæði gömul í málinu, þau virðast oftast nán-
ast samheiti en stundum er ekki hægt að víxla og nota annað í stað hins.
Þetta verður sýnt með dæmum hér á eftir. Upprunalega var um eitt lýsing-
arorð að ræða. Helgur er samandregin mynd af heilagur, orðin til við brott-
fall sérhljóðs í þolfalli og þágufalli eintölu og allri fleirtölunni nema eign-
arfalli og sömuleiðis í veiku beygingunni en brottfallinu fylgdi einhljóðun
tvíhljóðsins ei í e. Til að skýra þetta betur er rétt að hafa í huga að heilagur
beygðist til forna eftir sama beygingarflokki og lýsingarorðið gamall. Þetta
sést best ef beygingardæmin eru borin saman:
gamall heilagr gamlir helgir
gamlan helgan gamla helga
gömlum helgum gömlum helgum
gamals heilags gamalla heilagra
Þannig er nefnifall eintölu heilagur maður en nefnifall fleirtölu helgir
menn. Síðar gerist það svo við áhrifsbreytingu frá nefnifalli eintölu og eign-
arfalli eintölu og fleirtölu að öðrum myndum án brottfalls var skotið inn í
beygingardæmið heilagur. Sömuleiðis verða áhrifsbreytingar í helgur:
27