Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.09.2005, Page 30

heilagur helgur heilagir helgir
heilagan helgan heilaga helga
heilögum helgum heilögum helgum
heilags helgs heilagra helgra
Það er að segja, komin eru upp tvö sjálfstæð lýsingarorð eins og við
þekkjum vel úr síðari alda máli. Hann er heilagur maður og hann er helgur
maður merkir hið sama.
Heilagur er gamalt orð í norrænum málum og hefur líklegast borist úr
vesturgermönsku til Norðurlanda þar sem viðskeytið -ag- var lítt notað við
orðmyndun í norrænum málum. Orðið var til í fomháþýsku sem heilag, í
fornsaxnesku sem hélag og fornensku sem hœlig. Menn hafa velt fyrir sér
hvers vegna orðið fmnst ekki í gotnesku biblíuþýðingu Wulfila biskups frá
4. öld eftir Krist. Flestir eru sammála um að Wulfila hafi með vilja snið-
gengið *hailags, eins og myndin hefði átt að vera (stjaman sýnir að myndin
er endurgerð), en valið í þess stað weihs ‘heilagur’ sem er af sömu rót og
íslensku orðin vígja ‘helga’ og vé ‘helgur staður’. Lýsingarorðið heilagur er
sennilega nafnleitt í germönsku af *haila- ‘heill, hamingja’, sbr. forn-
háþýsku heil ‘blessun, heill’ og fornensku hœl ‘góður fyrirboði, gæfa’. Af
lýsingarorðinu em síðan mynduð með viðskeytum nafnorðið heilagleikur,
yngra einnig heilagleiki, lýsingarorðið heilaglegur og atviksorðið heilag-
lega.
Öll Norðurlandamálin hafa varðveitt lýsingarorðið, hvert í sinni mynd,
færeyska heilagur, danska hellig, sænska helig, norska hellig og nýnorska
heilag.
3. Merking í fornu máli
í orðabók Johans Fritzners yfir forna málið (1:755-756) eru gefín upp
tvenns konar merkingarsvið orðsins heilagr en þó náskyld. Annars vegar
‘helgur, sem helgi hvílir á’ og hins vegar ‘e-ð sem svo mikil helgi hvílir á
að ekki er leyfílegt að eigna sér hlut af eða saurga á einhvem hátt’. Síðari
merkingin virðist ekki hafa verið mjög algeng og helst vera notuð í laga-
máli. Þó má nefna dæmi úr Eyrbyggja sögu (1934:17) sem skýrir þessa
notkun: „vgllinn kallar hann spilltan af heiptarblóði, er niðr hafði komit, ok
kallar þá jprð nú eigi helgari en aðra ...“ Ef við lítum hins vegar á fyrri
merkinguna nær hún til fjölmargra sviða. Dæmin eru flest sótt í orðabók
Fritzners eða í söfn Orðabókar Háskólans, ritmálssafn og textasafn
(www.lexis.hi.is~).
28