Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.09.2005, Side 110

starfsmanna þjóðkirkjunnar.3 Gegn því að fá kirkjujarðimar til eignar skuld-
batt íslenska ríkið sig til þess að greiða laun presta þjóðkirkjunnar og starfs-
manna biskupsembættisins samkvæmt ákveðnum reglum sem nánar er lýst
í 3. gr. samkomulagsins. Akvæðið um „eignaafhendingu" kirkjujarða gegn
skuldbindingu ríkisvaldsins er síðan áréttað í 4. gr. en jafnframt tekið fram
að aðilar geti, að liðnum 15 ámm frá undirritun samkomulagsins, óskað
eftir endurskoðun á 3. gr. um launagreiðslur úr ríkissjóði til starfsmanna
þjóðkirkjunnar.4
Nú vaknar sú spurning hvers vegna samkomulagið og síðar lögin náðu
ekki yfir allar kirkjujarðir, þ.e. prestssetursjarðir, kristfjárjarðir og e.t.v.
fleiri jarðir sem kenndar eru við kirkjulegar stofnanir?5 Var einhver „eðlis-
munur“ á eignarréttarstöðu kirkjujarða eftir því hvort þær vom réttar og
sléttar kirkjujarðir, prestssetursjarðir, stólsjarðir, kristfjárjarðir, klaustur-
jarðir eða eitthvað annað? Og hvaða umboð höfðu ríkisvaldið og þjóð-
kirkjan til að semja sfn í milli um eignarréttinn á þessum jörðum og ráð-
stöfun þeirra?
í þessari grein verður leitast við að draga fram þær heimildir sem gætu
varpað ljósi á eignarréttarstöðu kirkjujarða frá því að þær komu fyrst til sög-
unnar og fram til okkar daga.
2. Hvernig urðu kirkjujarðir til?
2.1. Hvað segja lögin?
Heimildir um upphaf kirkjujarða eru einkum tvenns konar, lög og máldagar,
en máldaga má í sumum tilvikum einnig kalla stofnskrár kirkna.6 í laga-
söfnum nú á tímum eru settar fram almennar réttarreglur um athæfi manna
og meðferð mála en atvikum sjaldan lýst nákvæmlega. Þessu var öðruvísi
farið í lagasafni þjóðveldisins, Grágás. Þar var leitast við að setja reglur uin
sem flestar athafnir og samskiptahætti manna og þess vegna er Grágás líkt
3 Alþmgislíðindi 1996-97. A. 4, s. 2999-3001. Alþingistíðindi 1998-99. A. 3, s. 2158-2160 (þskj. 432, 3.
fskj.). Sbr. einnig samning milli íslenska nkisins og þjóðkirkjunnar sem undirritaður var 4. september
1998 og var nánari útfærsla á samkomulaginu (sama rit, s. 2151-2154 (þskj. 432, fskj.)).
4 Sbr. einnig athugasemdir við lagafrumvarpið (Alþmgistíðindi 1996-97. A. 4, s. 2997-2998). Ekki voru allir
þingmenn á einu máli um þann skilning að launagreiðslur úr ríkissjóði væru skuldbinding vegna afhend-
ingar áeignum kirkjunnar (sbr. Alþingistíðindi 1996-97. B. 3, d. 3451-3452 (Svavar Gestsson), 3551-3552
(Hjörleifur Guttormsson): B. 4., d. 6052-6053 (Jóhanna Sigurðardóttir), d. 6058-6059 (Hjálmar Jónsson),
6063-6065 (Ögmundur Jónasson)).
5 Sbr. skýringar við samkomulagið 10. janúar 1997 (Alþingistíðindi 1998-99. A. 3, s. 2159).
6 Máldagi merkti í fomu máli samkomulag, ákvörðun eða samning en í þessu samhengi ritaða skrá um
eignir, tilföng og réttindi kirkju (sbr. Magnús Már Lárusson: „Máldagi." Kulturhistorisk leksikonfor nor-
disk middelalder. 11. b. Kaupmannahöfn 1981, d. 264-266 (2. útg.)).
108