Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.09.2005, Page 129

voru í fyrsta lagi bundnir af ættmennum sínum og afkomendum og lög-
vörðum rétti þeirra til arfs og framfærslu. í öðru lagi var algengt á mið-
öldum að eignarmaður hefði ekki full not jarða sinna og annarra fasteigna
vegna margs konar ítaka sem aðrir áttu í eignum hans. Þetta má að flestu
leyti skýra með landsnytjum og búskaparháttum þess tíma. Á kirkjueignum
hvíldu hins vegar kvaðir af ýmsum toga, hinar helstu að framfleyta presti og
þurfamanni, einum eða fleiri, og standa undir kostnaði við tíðasöng og sálu-
messur. Af þessum sökum hafa sumir fræðimenn kosið að nota orð eins og
„klofmn“ eignarréttur (kl0yvd egedomsrett) eða „notkunarbundinn“ eignar-
réttur (funksjonell egedomsrett) og eiga þá við að margir hafi átt tilkall til
sömu eignar, hver á sinn hátt.96 Það verður þó að segjast að íslenskar heim-
ildir frá miðöldum gefa tæplega ástæðu til að ætla að ítök og kvaðir eins og
afvinna97 kirkjueigna og enn síður réttur leiguliða til að nýta land í eigu
kirkju hafi nokkurn tíma verið talinn jafngilda hlutdeild í beinum eignarrétti
á kirkjulandi. I stað þess að auðkenna eignarréttinn með lýsingarorðum eins
og „klofmn“ og „notkunarbundinn“, þar sem hagsmunir einstakra aðila
stangast jafnvel á, gæti hugtakið sameign átt við í einstaka tilvikum. Dæmi
um sameign eru sumir afréttir, a.m.k. sunnanlands, en jafnframt má leiða
hugann að því hvort jarðir bændakirkna, sem ekki áttu nema tiltekinn hlut í
heimalandi, hafi ekki einnig verið í sameign, þ.e. sameign kirkjubónda og
kirkjunnar sem lögpersónu. Að öðrum kosti væri erfitt að réttlæta það sem
síðar gerðist þegar bændakirkja var lögð niður að jarðir hennar urðu þá eign
viðkomandi bónda.98
Annað einkenni á samfélagi miðalda var það að ekki var jafnræði með
mönnum heldur kom allt vald og forsjá að ofan. Þetta hafði að líkindum
áhrif á viðhorf manna til eignarréttarins. Konungur eða landsdrottnar áttu
landið og þeir létu síðan aðra fá hluta þess að léni. Lénsmaður átti ekki land
sitt á sama hátt og landsdrottinn heldur hafði það til vörslu og ágóða gegn
ákveðnum skuldbindingum, og undir honum voru síðan bændur og leigu-
liðar, hver með sinn skika til ábúðar. Þannig má segja að eignarrétturinn hafi
verið í vissum skilningi stigskiptur.
Ebbe Hertzberg var einn þeirra fræðimanna sem taldi að þannig hefði því
96 Sbr. Magnús Stefánsson: Staðir og staðamál, s. 199-200. Gudmund Sandvik: Prestegard og prestel0nn.
Studiar kring problemet egedomsretten til dei norske prestegardane. [An útg.st.] Universitetsforlaget
1965,s. 98-99. Ebbe Hertzberg ræddi um „en Spaltning af selve Eiendomsbegrebet" (Om Eiendomsretten
til det norske Kirkegods, s. 16).
97 afvinna merkir f þessu samhengi tiltekna ráðstöfun tekna af kirkjufé eins og nánar er kveðið á um í mál-
dögum.
98 Einar Amórsson taldi að vísu að bóndi hefði verið eigandi kirkju sinnar, jarða hennar og fasteignaréttinda
(.íslenzkur kirkjuréttur. Reykjavík 1912, s. 176-177). Það verður þó að teljast álitamál í ljósi þess sem hér
hefur verið rakið að framan, sbr. einnig Álitsgerð kirkjueignanefndar, s. 46-49 (sjá 64. nmgr.)).
127