Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.09.2005, Síða 135

ins að ákvarðanir hans skyldu standa. í kjölfarið var gefin út lagasamþykkt
(,recess) sem staðfestu allar helstu hugmyndir hans og tillögur. Þar kemur
skýrt fram að konungur ætlaði sér ekki að leggja hald á aðrar eignir en þær
sem heyrðu biskupunum til, hús þeirra og hallir, býli og jarðasöfn með
öllum sínum rentum. Aðrar meiri háttar kirkjueignir skyldu haldast
óbreyttar og konungur og embættismenn hans ekki eiga annað tilkall til
þeirra en vörslurétt (jus patronatus).124 I lagasamþykktinni var einnig
kveðið á um að aðalsmenn og riddarar héldu vörslurétti sínum sem áður og
að ekki yrði hróflað við klaustrum og öðrum kirkjulegum vildarlénum
(Prelature och Digniteter) fyrst um sinn „uns annað yrði ákveðið af kon-
ungi, ríkisráðinu og fleiri vísum og lærðum mönnurn".125 Þess skal getið að
konungur ráðfærði sig við Martein Lúter um það hvað heimilt væri að gera
við kirkjueignir og fékk það svar að hann skyldi taka mið af því sem væri
útbreiðslu orðsins og sáluhjálp fólksins fyrir bestu. „Eftir það lagði hann
[konungur] undir sig hallir biskupanna og flest klaustur.“126
Það sem gerðist eftir siðaskiptin hér á landi var því þetta: Konungur kom
nú í stað biskupa sem æðsti vörslumaður kirkjuléna og annarra kirkjulegra
stofnana og viðurkenndi sjálfstæðan eignarrétt þeirra, ekki aðeins í orði
heldur einnig í verki.127 Um þetta vitna ýmsar tilskipanir konungs sem áttu
að vernda sjálfstæðan eignarrétt kirkna og koma í veg fyrir að hagur þeirra
skertist á nokkur hátt frá því sem verið hafði fyrir siðaskiptin.128
Engin breyting varð að þessu leyti eftir að konungur varð einvaldur í ríki
sínu (1661/1662-1848): Óheimilt var að selja kirkjueignir nema með leyfi
konungs og skyldi andvirðinu þá haldið sérgreindu og vera eign viðkomandi
124 „Thesligeste skall Koningen haffue, nyde och beholde Jus Patronatus tiil alle Prelature, Digniteter och
andre Leene, som Kronenn, Koningen och Bispeme her tiill haffve hafft att forlæne" (Krag og Stephan-
ius: Den stormœgtigste Konge 1, s. 503 (4. bók)).
125 Krag og Stephanius: Den stonnœgtigste Konge 1, s. 503 (4. bók).
126 Krag og Stephanius: Den stormœgtigste Konge 1, s. 160 (4. bók).
127 Alitamál er hvort konungur hafi slegið eign sinni á klaustur og jarðir þeirra. Athyglisvert er að hann
fargaði ekki klaustureignum fyrst um sinn heldur myndaði um hvert klaustur og jarðir þess sérstakt
umboð sem hann veitti síðan völdum mönnum að léni fyrir ákveðið gjald (lslenzkt fornbréfasafn. 10. b.
Reykjavík 1911-1921, s. 449-450. íslenzkt fornbréfasafh. 12. b. Reykjavík 1923-1932, s. 677-684).
Klaustrin héldu áfram að vera mikilvægar stjómsýslueiningar þótt með öðrum formerkjum væm en
fyrir siðaskiptin (sbr. Loftur Guttormsson: „Var sögu íslensku klaustranna lokið með siðaskiptunum?"
Dynskógar. Rit Vestur-Skaftfellinga 7, 1999, s. 158-175). Konungur áskildi sér vörslurétt yfir biskups-
stólunum og öðmm kirkjueignum án þess að í þvf fælist nein yfirlýsing um eignarrétt (íslenzkt fom-
bréfasafn. 13. b. Reykjavík 1933, s. 110-112).
128 Sjá t.d. bréf konungs til lénsmanns síns á Islandi 12. desember 1635. Þar kallar konungur það „fjársvik"
(Underslef) þegar „veraldlegar persónur" eftir „trúarbragðaskiptin" (Religionens Omskiftelse) hafa tekið
til sín réttindi kirkna „gegn páfalegum tilskipunum" (imod pavelige Dekreter) (Lovsamling for Island.
1. b. (1096-1720). Kaupmannahöfn 1853, s. 220-221. Sbr. Álitsgerð kirkjueignanefndar, s. 28-50 (sjá
64. nmgr.)).
133