Orð og tunga - 01.06.1988, Blaðsíða 78

66
Orð og tunga
margs konar orðafar sem lítt eða ekki kemst á bækur nema stundum fyrir ein-
hverja hending. Því er þeim, sem við orðasöfnun fást og hyggjcist höndla orða-
forðann allan, sýna fjölbreytileik hans, vöxt og viðgang, nauðsynlegt að leita
einnig fanga í mælt mál. Þar leynast oft einstök orð, sérstakar merkingar orða,
talshættir og orðasambönd hvers konar sem oft hafa hfað lengi á vörum fólks og
aldrei hafa á bækur komist. Einnig ganga oft í mæltu máli beygingar orða og
framburður orðmynda sem varpað geta ljósi á þróun málsins og hjálpað til við að
skýra ýmislegt sem annars reyndist torráðið ef ritmáhð eitt væri við elö styðjast.
3 Söfnun orða úr mæltu máli á fyrri tíð
Öllum, sem nota orðabækur og þekkja t.d. orðabók Blöndals (Sigfús Blöndal
1920-1924), er kunnugt að hann hefur mikið efni úr talmáh síns tíma (og eldra):
einstök orð, sérstakar merkingar þeirra, talshætti og orðatiltæki hvers konax.
Sumt af þessu efni er staðbundið og setur þessi talmálsþáttur verulegan svip á
verkið. Fyrri orðasöfnunarmenn og orðabókarhöfundar höfðu einnig gefið sam-
tímamáli sínu einhvern gaum og er óhætt að segja að þessi þáttur eigi sér nokkra
hefð í sögu íslenskrar orðabókargerðar. Þessi áhugi á mæltu máh samtímans hefur
þó ekki verið einskorðaður við orðabókarmenn, heldur hafa aðrir málfræðingar
og ýmsir þeir sem fengist hafa við sögu lands og þjóðar, fjallað um lýði og lands-
hagi eða rannsakað náttúru landsins, hlustað eftir málfari fólks á ferðum sínum,
safnað og haldið til haga ýmsu af því tagi. Þó að htt af því verði hér rakið má
nefna menn eins og Björn Guðfinnsson, Þorvald Thoroddsen, Eggert Ólafsson
og Árna Magnússon.
Úr fórum Árna Magnússonar eru til nokkur orðasöfn, m.a. tvö sem varð-
veitt eru í AM 226b 8vo og 481 8vo, Voculæ islandicce rariores nonnullce (Árni
Magnússons Levned og Skrifter-.237-254). Þetta eru orð og orðatiltæki úr hinum
ýmsu landshlutum, héruðum og sveitum sem sýna sérkenni í máli, einkum orða-
fari, og Árni hefur tahð einkennandi fyrir þau svæði eða sjálfur ekki kannast við
annars staðar frá. Hann nefnir hér t.d. so. að borra ‘hósta’ og no. borri ‘hósti’
sem hann segir að séu notuð á Fljótsdalshéraði. Þá nefnir hann að skrugga kalhst
glumra þar eystra og so. að kimbla, kimbla saman, sé notað austur þar og merki
‘að safna saman í smáum skömmtum’. Og þar með nefnir hann samsetningar
eins og baggakimbill og heykimbill. Ennfremur telur hann so. pata, no. skodda
og tœiber til austfirsku. Á þennan hátt tínir hann til dæmi um orð úr öðrum
héruðum og landshlutum.
I AM 226a 8vo eru nokkur orðasöfn frá 18. og 19. öld með staðbundnum
orðum og orðafari, mest austfirsku og af Suðurlandi austanverðu. Þessi söfn,
sem flest eru lítil að vöxtum, hefur Árni Magnússon fengið frá ýmsum mönnum
og að auki er þarna eitt frá Rask um austfirsk orð. Sigfús Blöndal hefur þekkt
þessi söfn og nýtt sér þau og Jón Helgason (1960) hefur gert þau aðgengileg með
útgáfu sinni í Opuscula, Vol. I.
Jón Ólafsson úr Grunnavík (1705-1779) var í þjónustu Árna Magnússonar
og þekkti vitaskuld þau orðasöfn sem nú var getið og hefur jafnvel sett á þau
nokkurt mark með ýmsum athugasemdum. Jón vann að samningu orðabókar