Orð og tunga - 01.06.1988, Side 121

Jón Aðalsteinn Jónsson: Alexander Jóhannesson og Orðabók Háskólans 109
4 Ritstörf; fræði- og kennslustörf
Eftir Alexander liggja mörg rit, og skal hér stuttlega greint frá þeim.
Eins og fram hefur komið, sinnti Alexander naer einvörðungu bókmenntum
fyrstu árin eftir heimkomu sína frá Þýskalandi. Fyrsta bók hans um málvís-
indaleg efni var Frumnorrœn málfræði, sem kom út árið 1920. Vax þetta fyrsta
samfellda málfræðilýsing á frumnorrænu og höfundi hennar því nokkur vandi á
höndum. Hér nýttist honum hins vegar sú menntun, sem hann hafði hlotið við
Hafnarháskóla í samanburðarmálfræði. Þessi bók vakti mikla athygli erlendis og
var þýdd á þýsku. Mun hún almennt hafa hlotið góða dóma hjá fræðimönnum.
Næsta málfræðirit Alexanders var íslenzk tunga í fornöld, sem út kom 1924.
Hugsaði höfundur sér, að þessi bók væri framhald af Frumnorrænni málfræði frá
1920. Aðalfyrirmynd Alexanders var rit sænska málfræðingsins Adolfs Noreens,
Altislándische und altnorwegische Grammatik, frá árinu 1903. Aftur á móti
skipaði Alexander efni sínu niður með allt öðrum hætti og inngangur Eið bók hans
var rækilegri en hjá Noreen. Halldór Halldórsson (1969) bendir á, að geysimikil
vinna liggi að baki þessarar bókar, enda hafi höfundur kynnt sér mjög rækilega
allt eða flest það, sem ritað hafði verið áður um þetta efni. Hins vegar sé hún
nokkuð flausturslega samin og höfundur ekki alltaf samkvæmur sjálfum sér í
kenningum sínum. Allt um það var þetta merkisrit á sínum tíma og lengi notað
sem kennslubók við málfræðikennslu við Háskóla Islands.
Árið 1926 gaf Alexander út bók, sem nefndist Hugur og tunga. Hann hugsaði
sér hana sem alþýðlegt rit um íslenska tungu, enda er hún skemmtileg aflestrar.
Af öðrum ritum Alexanders, sem hann mun einkum hafa ætlaö til kennslu við
Háskólann, má hér nefna Die Suffixe im Islándischen. Kom þetta rit sem fylgirit
með Árbók Háskóla íslands 1927. Eins og nafnið bendir til, fjallar þetta rit um
viðskeyti í íslensku, bæði úr fornu máli og nýju, og er enn hið þarfasta. Hlaut það
góða dóma, þegar það kom út, og þá ekki síst meðal erlendra málfræðinga. Árið
eftir sendi Alexander svo frá sér annað rit, sem var og er enn hið gagnlegasta,
Die Komposita im Islándischen. Hér er fjallað um samsetningu orða í fornu máli
og nýju. Bæði þessi rit hafa vafalaust orðið til við kennslu Alexanders í málfræði
við Háskólann. Hið sama má trúlega segja um þriðja rit hans frá þessum tíma,
Die Mediageminata im Islándischen, sem fylgdi Árbók Háskóla Islands 1929-
1930. Hér fjallar höfundur um orð með löngum (tvöföldum) linum lokhljóðum í
íslensku. Þessi bók hlaut allharða gagnrýni í ritdómum erlendis.
Um eða eftir 1930 hóf Alexander samningu íslenskrar orðsifjabókar, og má
segja, að þá verði þáttaskil í málfræðistörfum hans. Vafalaust hefur hið mikla
verk Vergleichendes Wörterbuch der indogermanischen Sprachen í þremur bind-
um eftir Walde-Pokorny, sem út kom á þessum árum, haft áhrif á Alexander til
þess að hefja þetta mikla verk sitt um orðsifjar íslenskrar tungu. Raunar hefur
hann sjálfur sagt í grein í Skírni (1964:159), að starfsbræður hans í Ameríku,
sem liann hitti alþingishátíðarárið 1930, hafi skorað á hann að semja slíka bók.
Þetta verk var lengi í smíðum og kom út í heftum og hið síðasta 1956. Ástæðan
fyrir því, hversu lengi Alexander var að ljúka þessu mikla verki sínu, var aðallega
sú, að það var lengstum unnið í hjáverkum með kennslu og stjórnunarstörfum
við Háskólann. Sjálfum var honum það fyllilega ljóst, að þetta verk gat engan