Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2016, Page 139

138
og bein gjá væri á milli mannfólks og annarra dýra. Munurinn á innra lífi
þess og annarra dýra, að minnsta kosti þeirra sem eru þróunarfræðilega
náskyld því, svo sem önnur spendýr, lægi ekki í einhvers konar eðlislægu
tómarúmi eða vöntun, heldur í ólíkum mælikvörðum. Þetta opnaði alveg
nýja gátt innan dýrasögunnar og í raun sérstakan flokk síð-darwinískra
skálda sem báru kennsl á byltinguna sem hafði átt sér stað í afstöðunni til
sambands manna og dýra og vildu taka virkan þátt í að móta nýja strauma
í tengslum okkar við frændtegundirnar.
„Við horfum djúpt í augu ákveðinna ferfættra ættingja okkar og bregð-
ur við að sjá eitthvað þar að baki, sem áður var óþekkt, en sem nær nú sam-
bandi við okkar innra sjálf, vitsmunalega ef ekki andlega“, ritar Roberts um
vísindaleg tímamót í skilningi á innra lífi annarra dýra eftir skrif Darwins
og bætir síðan við að „við höfum skyndilega öðlast nýja og skýrari sýn. Við
höfum mætt augliti persónuleika, þar sem við áður fyrr ákváðum í blindni
að ekkert væri annað en einföld eðlisávísun og sjálfvirkni“.9 Roberts sá
sjálfan sig og aðra dýrasagnahöfunda sem landkönnuði á leið um þennan
undarlega og ókortlagða heim. Rannsóknir þeirra voru gerðar með tólum
skáldskaparins, en ekki hinni hreinu, vísindalegu aðferð, sem gerði að
verkum að „raunsæislegar“ dýrasögur Roberts og annarra standa enn sem
einstakar ímyndaðar ferðir inn í hugarheim annarra dýra og þar af leið-
andi sem góður upphafspunktur til að ræða dýrasögur sem róttæka bók-
menntahefð innan heimspeki mannmiðjunnar.10 Í umræðu um kanadískar
9 Charles G.D. Roberts, The Kindred of the Wild, bls. 23–24.
10 Stór hluti doktorsritgerðarinnar er tileinkaður umræðunni um mannmiðju og
mannhverfa hugsun, eða anthropocentrisma, þar sem ólíkar skilgreiningar hug-
taksins eru ræddar og gagnrýndar. Þar er m.a. greint á milli óumflýjanlegrar mann-
miðju (e. inevitable anthropocentrism) (því upplifun okkar er ávallt skilyrt af mennsku
sjónarhorni) og skaðlegrar mannmiðju (e. pernicious anthropocentrism), en það er
hugmyndafræði þeirrar síðarnefndu sem vísað er til hér. Skaðleg mannmiðja snýst
í stuttu máli um að forgangsraða ávallt hagsmunum mannskepnunnar umfram
hagsmuni annarra dýra (og umhverfisins), sama hversu smávægilegir eða miklir
þeir kunna að vera, og að taka lítið sem ekkert tillit til annarra þátta umhverfisins
heldur en þeirra sem snerta mannfólk beint. Að sama skapi hefur skaðleg mann-
miðjuhugsun áhrif á hugmyndir okkar um önnur dýr, með því að skilgreina þau og
veita þeim gildi út frá samanburði við mannfólk (t.d. með gáfnafar mannfólks sem
viðmiðunarstuðul), en ekki með því að líta á dýrin sem sjálfstæðar verur eða sem
hluta af þróunarfræðilegu vistkerfi (sem mannskepnan er auðvitað líka hluti af). Slík
hugsun felur t.d. í sér ákveðna afbökun á þróunarkenningunni með því að viðhalda
stigveldishugsun á milli tegunda, þar sem maðurinn trónir iðulega á toppnum og
öll önnur dýr eru skipuð í lægri sæti. Gangandi þráður í ritgerðinni snýst um að
dýrasögur geti ögrað þessari skaðlegu mannmiðju með áherslu sinni á hið dýrslega
GUNNAR THEODÓR EGGERTSSON