Tímarit Máls og menningar - 01.02.2011, Síða 24

Þ o r s t e i n n Þ o r s t e i n s s o n
24 TMM 2011 · 1
Skáldskaparfræðin spyr ekki um merkingu ljóðsins heldur um
aðferðir þess; um áhrifsbrögð sem beitt er og hvað það einkum er sem
orkar á les anda; hún fjallar um ljóðið sem smíðisgrip og gjörning; um
ljóðið í sjálfu sér og áhrif þess á lesandann.
Túlkunarfræðin spyr á hinn bóginn um merkingu ljóðsins; hvaða
boð það flytji; af hverju það var ort og á þeim tíma sem það var ort; hver
þýðing þess var í samtíðinni og í lífi skáldsins; hún fjallar um ljóðið sem
táknkerfi og vitn is burð um eitthvað sem utan þess stendur.
Oftastnær eru báðar framangreindar leiðir farnar við lestur ljóða og
rýni, í mismun andi mæli þó, enda fer það eftir eðli skáldverka hversu
vel þær eiga við. Hvorug leiðin er viðunandi ein sér og hvorug er með
öllu hættu laus. Skáld skapar fræðin verður ein hliða og ófull nægjandi ef
ekki er sinnt sem skyldi því sem skáldið hefur að segja, þeim boðum
sem ljóðið flytur. Það blasir til dæm is hvarvetna við í kvæðum Steins
Steinars utan Tímans og vatnsins. Hættur túlk unar leiðarinnar eru ekki
jafn augljósar; flest ir eru aldir upp við að sjálf sagt sé að taka þátt í ‚um-
leiknum‘ um bók menntir: Um hvað er Njála, um hvað er Tím inn og
vatnið?37 Þó felur það í sér vissa áhættu að spyrja spurn ingarinnar ‚Um
hvað er þetta ljóð?‘ Hún virðist gefa í skyn að ljóðið sé eins konar gáta
og þegar ráðningin sé fundin þá sé gátan úr sög unni, ljóðið sjálft komi
okkur ekki lengur við, sem auðvitað er fjarri sanni. Samt er spurningin
öldungis nauð synleg, okk ur er nauðsyn að skilja það sem við lesum, eða
að öðrum kosti átta okkur á að skáldið ætlist ekki til að við beinlínis
‚skiljum‘ það í þess orðs venjulegu merk ingu – getum til að mynda rakið
efni þess – heldur njótum þess á annan hátt. Þetta þarf síður en svo að
þýða að slík ljóð séu merkingarleysa. Ljóð sem tjá ást, trega og önnur
geðhrif flytja vitaskuld merkingu. Eftirfarandi dæmi úr Tím anum og
vatninu sýna það svo að ekki verður um villst:
fjarski farartálmar sambandsleysi
frá vitund minni til vara þinna er veglaust haf (10)
og fjarlægð þín sefur í faðmi mínum í fyrsta sinn (15)
og sorg mín glitraði á grunnsævi þínu eins og gult raf (5)
Dæmin eru öll úr frumgerð bálksins, Dvalið hjá djúpu vatni, sem er eins-
leitari og um leið gegnsærri en seinni gerðirnar. En einnig óumritanleg
mynd sem tjáir til að mynda dapurleik, angurværð eða fögnuð og vekur
slíkar tilfinn ingar hjá lesanda hef ur bersýni lega merk ingu: