Tímarit Máls og menningar - 01.02.2011, Page 43

H e f u r ð u h e i m i l d ?
TMM 2011 · 1 43
„Leigupennar“ og ævisögur „í óþökk“
Sumum sagnfræðingum finnst sjálfsagt að skrifa ævisögur í fullu
samráði við söguhetjuna eða ættingja hennar. Þannig hefur orðið til
fjöldi samtalsbóka þar sem einstaklingur segir frá lífshlaupi sínu og
sagnfræðingur festir þau orð á blað, bætir stundum miklu við frá eigin
brjósti en getur líka verið lítið annað en skrásetjari. Þetta mega sagn-
fræðingar auðvitað gera og oft verða til stórfróðleg rit. Sama má segja
um fjölmargar ævisögur þar sem höfundur fjallar um látið fólk án þess
að gera ítarlega grein fyrir löstum þess eða ósigrum sem það þurfti að
þola í lífinu. Hitt er verra ef lofgjörðin verður svo einhliða að hún líkist
helst háði ef vel er að gáð. Þá verða til „biskupasögur hinar nýju“ eins
og Guðmundur Hálfdanarson sagnfræðingur skrifaði í ritdómi um
nokkrar ævisögur íslenskra stjórnmálamanna.11
Í stöku tilfellum á lastmælið „leigupenni“ jafnvel við en menn skyldu
þó varast að setja sig á háan hest. Sá sagnfræðingur er vandfundinn
sem ekki þiggur laun fyrir skrif sín, er á einhvern hátt skuldbundinn
eða leitast við að þóknast öðrum (vísvitandi eða ósjálfrátt, til dæmis
félögum í fræðasamfélagi eða matsnefndum rannsóknarsjóða). Þar að
auki má vera að söguritari þurfi að beygja sig undir ýmis skilyrði til
þess að fá nauðsynlegan aðgang að gögnum. Síðla árs 2005 kom út bók
sagnfræðingsins Guðmundar Magnússonar, Thorsararnir. Þá hafði
hann á orði að hann hefði þurft að taka tillit til „tilfinningasjónarmiða“
viðmælenda sinna í Thorsættinni og því hefði sumt af því sem hann
vildi hafa í bókinni ekki ratað þangað að lokum.12 Þannig hvarf úr
verkinu kafli um George Rockwell, nýnasista og fyrri eiginmann Þóru
Hallgrímsson, eftir að búið var að prenta fyrsta upplag þess, og auk
þess stór ljósmynd af Rockwell. Þrátt fyrir það tókst Guðmundi að
draga fram „viðkvæm mál“ eins og sagði í ritdómi; sjálfsvíg, hjákonur
og lögbrot.13 Hér má einnig nefna að þegar Guðjón Friðriksson, annar
sagnfræðingur og höfundur Sögu af forseta, bókar um embættistíð Ólafs
Ragnars Grímssonar á Bessastöðum til ársins 2008, sætti ámæli fyrir
efnistök sín kvaðst hann ekki hafa ætlað að skrifa „mjög gagnrýna bók
um forsetann“. Hefði hann haft það í huga hefði hann „hvorki fengið
samvinnu og viðtöl við forsetann né heldur aðgang að skjölum hans með
sama hætti og ég gerði. Ég hefði einfaldlega ekki haft trúnað hans.“14
Sagnfræðingar og aðrir ævisagnaritarar hljóta að mega taka tillit til
„tilfinningasjónarmiða“ og reyna að vinna í sátt við söguhetju sína eða
fjölskyldu hennar. Illt verður þó í efni ef þeir ætla sér aðeins að draga
upp glansmynd eða ef til þess er ætlast að umfjöllun þeirra verði nær