Tímarit Máls og menningar - 01.02.2011, Síða 47

H e f u r ð u h e i m i l d ?
TMM 2011 · 1 47
uppspuni. Höfundur veit ekki hætishót um þetta og lesandi getur ekki
treyst orðum hans.“28 Og í fyrra kvartaði Úlfar Bragason bókmennta-
fræðingur undan tilgátum ævisagnaritarans Óskars Guðmundssonar
um útlit, heilsu og lunderni Snorra Sturlusonar: „Sagan segir … ekkert
um útlit Snorra svo að hugleiðingar Óskars eða annarra um það verða
aldrei sannaðar. Hvað þá um að hann hafi þjáðst af þvagsýrugigt. Sama
má segja um þær líkur sem Óskar reynir að draga af ritum sem eignuð
eru Snorra um manninn enda er það óvíst hvar hann stýrði penna
og varla leyfilegt að draga af ritum manna ályktanir um manngildi
þeirra.“29
En sníður þessi þrönga og strangfræðilega túlkun sagnariturum ekki
of þröngan stakk? Þurfa þeir ekki að hafa svigrúm til að ímynda sér
söguna þar sem upplýsingar vantar? Spurningar af þessu tagi eru sér-
staklega áleitnar þegar ævisögur eru annars vegar því sagnfræðingar,
bókmenntafræðingar og aðrir, sem hafa kynnt sér þá sagnaritun til
hlítar, eru yfirleitt sammála um að hún geti verið á mörkum sagnfræði
og bókmennta; bæði granít og regnbogi eins og Virginia Woolf komst
svo vel að orði.30
Í ævisögu hlýtur tilgangurinn oftast að vera að skapa sem fyllsta
mynd af söguhetjunni. Sagnaritarinn leitar heimilda um líf hennar,
les skjöl víða og tekur viðtöl ef svo ber undir. Hins vegar standa alltaf
eftir eyður og hvort er þá skárra, að þegja þunnu hljóði eða geta sér til
um hvað gæti hafa gerst? Sjálfum finnst mér að stundum í það minnsta
hljóti ævisagnaritari að mega skálda – setja atburði á svið og geta sér til
um hugarástand. Þetta má þó ekki gera út í bláinn heldur á grundvelli
upplýsinga sem fyrir liggja, og auðvitað þannig að lesandi viti fyrir
hverju er skýr heimild og hvað er uppspuni (í jákvæðum skilningi þess
orðs).
Í ævisögu Gunnars Thoroddsens, sem kom út fyrir skemmstu, naut
ég þess að hann hélt til haga svo ríkulegum heimildum um eigið líf
og lunderni að mér fannst ég tæpast þurfa að setja atburði á svið eða
ímynda mér hvernig honum liði hverju sinni. En hvað ef þær heimildir
hefði skort? Í drögum að kafla um bernsku Gunnars vitnaði ég í endur-
minningu frá æskuheimili hans við Fríkirkjuveg í Reykjavík sem hann
rifjaði upp undir lok ævi sinnar: „Móðir mín sat í borðstofunni við …
glugga þar, sat þar við sauma. … Ég mun hafa setið hjá henni á stólarm-
inum milli hennar og gluggans og ýmist rætt við hana eða horft út um
gluggann og virt fyrir mér það sem úti var að gerast.“ Síðan bætti ég
sjálfur við: „Hvað sá Gunnar þá? Hægt væri að draga upp trúverðuga og
ljóslifandi mynd af Gunna litla, sitjandi hjá mömmu sinni. Hann hlaut