Tímarit Máls og menningar - 01.02.2011, Blaðsíða 131

Á d r e p u r
TMM 2011 · 1 131
sammála og markmiðið er ekki gagnrýnin rannsókn eða leit að gagnkvæmum
skilningi heldur miklu fremur sókn eftir gagnkvæmri og yfirborðslegri viður-
kenningu.
Spurningin sem við viljum svara er þessi: Er til samræðuform sem felst í því
að setja fram afstöðu en er leið til að nálgast aðra, jafnvel þá sem eru manni
ósammála? Slík samræða er lík kappræðunni að því leyti að umdeild afstaða er
sett fram og þátttakendurnir eru ekki fyrirfram sammála, en ólík að því leyti
að hún fer ekki fram undir merkjum kapps – hún á ekki að vera keppni.
Það er ekki markmið þeirra sem eiga í slíkri samræðu að sigra viðmæland-
ann eða hefja sig yfir hann, og þar með er ekki sérstakt keppikefli að eiga síð-
asta orðið. Samræða af þessu tagi er kölluð rökræða.
Sæmdarþorsti eða auðmýkt
Hvernig getur maður nálgast aðra í samræðu sem miðar að því að setja fram
afstöðu, jafnvel umdeilda afstöðu? Hér blasir svarið raunar við ef maður
hugsar um það hvernig vinir deila. Sú nálægð sem felst í vináttu byggist ekki
síst á því að vinir reyna að skilja hverjir aðra hvort sem þeir eru sammála eða
ekki. Vinir þurfa ekki að óttast það að ólík afstaða til umdeildra mála grafi
undan vináttusambandinu, heldur er ágreiningurinn miklu fremur leið til enn
meiri nándar. Samræða í vináttu um umdeild mál einkennist ekki af því að
viðmælendur setji fram eigin afstöðu og verji hana. Slík samræða einkennist
fremur af leit en vörn, hún er rannsókn en ekki kapp. Hversu djúpstæður sem
ágreiningurinn er þá er markmiðið sameiginlegt – gagnkvæmur skilningur og
leit að sannleika – og þátttakendur í slíkri samræðu eru því samverkamenn.
Þess vegna er afleiðing af slíkri samræðu aukin nálægð frekar en aðgreining,
markmiðið er skilningur frekar en sigur.
Er þetta ekki aðlaðandi? Af hverju eigum við ekki miklu oftar í afstöðu-
bundinni og sameinandi samræðu frekar en í sundrandi kappræðu? Svarið
sem við heyrum svo oft er þetta: Íslensk samræðuhefð er svo óþroskuð. Þetta
er innantómt svar. Rökin sem sett eru fram fyrir því að samræðan sé óþroskuð
eru þau að við sem þjóð séum ófær um að eiga í afstöðubundinni og samein-
andi samræðu, og ástæðan er sögð vanþroski hefðarinnar. Hér er farið í hring.
Ég ætla að leyfa mér að leggja til aðra skýringu. Vandinn liggur ekki í sam-
ræðuhefðinni heldur í útbreiddum og misskildum sæmdarþorsta. Sæmdar-
þorstinn birtist í því að á opinberum vettvangi – eða bara opnum vettvangi
eins og í heitum potti í sundlaug eða á kaffistofu – leggja menn sæmd sína
undir í samræðunni. En hvað er sæmd? Sæmdin er skilin sem einhvers konar
sambland af stöðu og manngildi, en samt aðallega stöðu því það er hún sem
menn bera utan á sér.
Manngildið býr hið innra og birtist ekki í einföldum kringumstæðum. Þess
vegna er sæmdarþorstinn líka yfirborðsmennska. Sókn eftir sæmd, er jafnan
sókn eftir hærri stöðu, meiri viðurkenningu, og þar sem staða í þessum skiln-
ingi er afstæð – að vera hátt settur er að vera hærra settur en einhver annar, að