Tímarit Máls og menningar - 01.11.2011, Side 51

U m f r e l s i o g j ö f n u ð
TMM 2011 · 4 51
Þetta hefur verið eins konar háskóli (eða fullorðinsfræðsla) og getur
sennilega talist með elstu lagadeildum háskóla í heiminum.
Er eitthvað í þessari sögu sem skiptir máli fyrir samtímann? Ætli
það fari ekki að einhverju leyti eftir lífsskoðun lesandans eða gildis­
mati: Hvar dregur þú markalínuna milli einstaklingsfrelsis og sam-
félagsábyrgðar? Hvert er hlutverk hins svokallaða frjálsa markaðar
– athafnafrelsisins – annars vegar og ríkisvaldsins hins vegar? Hvernig
viljum við leysa fyrirsjáanlegan árekstur milli hagvaxtarkröfunnar
annars vegar og endimarka vaxtar, sem náttúran setur okkur, hins
vegar? Allar þessar spurningar sem við nú leitum svara við voru þá
þegar áleitnar í veruleika forfeðra okkar. Meira að segja fyrirbæri eins
og ofbeit og jarðvegseyðing voru vandamál, sem landnemaþjóðfélagið
stóð frammi fyrir.
Jöfnuður: Forsenda frelsisins
Margir helstu málsvarar nýfrjálshyggjunnar á okkar dögum, talsmenn
eftirlitslausra markaða og lágmarksríkisins, eru kunnir aðdáendur hins
forna þjóðveldis Íslendinga. Einn þeirra, David Friedman (sonur Mil­
tons, spámanns Chicago­skólans og Nóbelsverðlaunahafa í hagfræði),
hefur meira að segja skrifað um það bók. Í samræmi við sína eigin lífs­
sýn leggur hann áherslu á dyggðir þessa þjóðfélags frjálsra einstaklinga
undir einum lögum sem menn framfylgdu sjálfir og takmörkuðu ríkis­
valdi – eða, það sem meira var í þessu tilviki – alls engu ríkisvaldi yfir­
leitt!
Öðrum þykir henta að leggja meiri áherslu á jöfnuðinn sem ríkti í
þessu þjóðfélagi, a.m.k. framan af, á blómaskeiði þess, meðan það virtist
ráða við að leysa innri vandamál sín og að halda valdbeitingaráráttunni
í skefjum.
En við, seinni tíma jafnaðarmenn, viljum fyrst og fremst leggja
áherslu á að það var vaxandi ójöfnuður – og þar með pólitískt ójafn­
ræði – sem undir lokin batt enda á þessa merkilegu þjóðfélagstilraun. Þá
hafði hið upphaflega jafnvægi milli frelsis einstaklingsins og jafnræðis
þegnanna farið úr skorðum.
Smám saman færðist landareign (helsta andlag auðs í landbúnaðar­
samfélagi) á hendur æ færri fjölskyldna eða ættbálka (oft í bandalagi
við kirkjuvaldið, eftir að kristni var lögtekin á Alþingi árið 1000).
Þessir ráðandi ættbálkar urðu að lokum svo valdamiklir að þeir urðu
í skjóli valds hafnir yfir lögin. Á fyrri hluta 13. aldar brutust innbyrðis
átök þessara valdaætta út í blóðugri borgarastyrjöld. Að lokum skarst