Tímarit Máls og menningar - 01.11.2011, Blaðsíða 143

D ó m a r u m b æ k u r
TMM 2011 · 4 143
Huglæga rýmið felst ekki bara í víðátt­
unni sem opnast Ljósu þegar hún horfir
út í bláinn eða leikur á orgelharmóníum
heldur einnig andstæðunni því í huga
hennar eru margvísleg þrengsli. Kvíði og
þunglyndi Ljósu eru t.d. myndhverfð í
kæfandi fugli sem ýmist þrengir sér upp
um hálsinn eða liggur ofan á henni.
Þrengslin í veikindunum verða síðan
áþreifanleg þegar maður Ljósu sér sér
ekki annað fært en loka hana inni í
köstunum en sú innilokun á aftur hlið­
stæðu í því hvernig ranghugmyndir
Ljósu í veikindunum má túlka sem inni­
lokun í eigin huga. Þetta tvennt blandast
saman í skynjun Ljósu þegar hún er
fyrst lokuð inni og svefnherbergið fær
annarlegan blæ í augum hennar: „Horfi
út á milli borðanna. Á rými sem ég
þekki en þó ekki. Fangi í fjárkró á gólf­
inu í svefnherberginu mínu heima.“
(208–209) Þannig myndast hvað eftir
annað nýjar tengingar þar sem mörkin
milli andstæðna og hliðstæðna eru á
floti. Veikindin einkennast ekki heldur
eingöngu af þrengslum því í maníu fyll­
ist Ljósa m.a. útþrá:
Óróleikinn í kroppnum óx með hverri
viku sem leið. Ég fann hvernig kraftur­
inn gagntók mig og ég vann eins og
berserkur, gerði hvað ég gat til að sýna
að ég réði við heimilishaldið. Reyndi að
beisla útþrána. En hvernig sem ég barðist
gegn henni hlaut ég að bíða ósigur. Ég
var hætt að geta sofið, gleymdi hvít­
voðungnum og fór af stað í loftköstum.
Vigfús var búinn að fela söðulinn og ég
reið berbakt. (144)
Ennþá fleiri rými geta síðan opnast í
huga lesandans, m.a. við lestur annarra
bóka. Ljósa kom út á sama tíma og bók
Sigrúnar Pálsdóttur: Þóra biskups og
raunir íslenskrar embættismannastéttar
1847–1917. Óhætt er að mæla með því að
lesa þessar tvær bækur saman. Þótt
önnur bókin sé skáldsaga en hin sagn­
fræðirit og Ljósa sé nokkru yngri en
Þóra eiga bækurnar það sameiginlegt að
lýsa lífi kvenna á svipuðum tíma. Þau
hugrenningatengsl kvikna ekki endilega
af sjálfu sér, enda er oftast óravegur
milli þeirra heima sem í sögunum eru
afmarkaðir, ekki síst vegna stéttamunar.
Söguviðið er einnig gerólíkt en það
skarast þó lítillega því Austurvöllur og
styttan af Bertel Thorvaldsen koma við
sögu í báðum bókunum. Þetta litla snið­
mengi getur minnt lesendur á mörk
heimsmyndarinnar sem dregin er upp í
hvorri bók um sig, tengt sögurnar
saman og þar með víkkað báðar út.
Umfjöllunarefnin í Ljósu eru býsna
margvísleg. Framan af bókinni er upp­
vöxtur stúlku einna mest áberandi sem
og daglegt líf í sveit á síðari hluta nítj­
ándu aldar og fyrri hluta þeirrar tuttug­
ustu. Strax í byrjun verður staða kvenna
líka áberandi efni sem gengur gegnum
alla bókina. Snemma er t.d. vakin
athygli á litlu valdi kvenna á eigin lífi
með frásögn út frá takmörkuðu sjónar­
horni barnsins af Möggu, vinnukonu á
bernskuheimilinu. Fullorðinn lesandi
skilur strax að „pápi“, faðir Ljósu, er
faðir drengsins sem Magga fæðir og
fleiri barna út um sveitir. Ennþá flækj­
ast örlög kvenna í sögunni þegar Magga
er send í burtu án drengsins og það
kemur í hlut móður Ljósu og annarra á
heimilinu að ala hann upp. Mismunandi
örlagaþræðir eru fléttaðir afar vel inn í
frásögnina og birtast ýmist beint eða
óbeint í hugrenningum Ljósu sem veltir
t.d. sjálf fyrir sér eigin möguleikum.
Ljósa fær meiri menntun en flestar
konur því hún er send til Reykjavíkur í
Kvennaskólann og skólastýran hvetur
hana til að halda náminu áfram og
verða kennari. Þótt Ljósu langi til að
læra meira hefur henni ekki liðið vel í
Reykjavík og kýs að halda heim. Vanlíð­