Tímarit Máls og menningar - 01.11.2011, Blaðsíða 114

Á d r e p u r
114 TMM 2011 · 4
hugtökunum, en ekki aðeins andmæli
við grein Andra og Steinars.
Fyrri andmælin eru ættuð frá sovésk­
um manni, Valentin N. Vološinov, en
hann fjallaði nokkuð um kenningar
Freuds í verkum sínum. Í bókinni
Freudianism: A Critical Sketch38 bendir
hann á að dulvitundinni séu eignaðar
sams konar tilfinningar og meðvitund­
inni. Sjálfur gengst Freud við tilfinning­
um í meðvitund, t.d. í sögunni um
Rottumanninn,39 en í þeirri sjúkrasögu
eru ýmsar meðvitaðar tilfinningar sjúk­
lingsins nefndar, svo sem ótti, ást og
þrá. En að sama skipi eru slíkar tilfinn­
ingar líka sagðar geta búið í dulvitund. Í
sömu sögu segir Freud t.d. sjúklinginn
eitt sinn hafa komist í uppnám í með­
ferðartíma af niðurbældum grimmdar­
[og] sjálfselsku[hvötum] frá gamalli
tíð.40 Freud er hér að vísa til alkunnra
tilfinninga sem greinilega eiga að búa í
dulvitund sjúklingsins, fyrst þær eiga að
vera bældar niður. Vološnov spyr:
Getum við verið viss um að sams konar
tilfinningar búi í dulvitund og meðvit­
und? Getum við treyst því yfirleitt að
þar búi tilfinningar?
Svarið er einfaldlega nei. Það er ekk­
ert sem gerir okkur kleift að treysta því
að sams konar tilfinningar búi í dulvit­
und og meðvitund. Við getum ekki
skoðað inn í dulvitundina sé hún yfir­
leitt til. Það felst í eðli hennar hún er svo
skilgreind, að hún er handan meðvit­
undar.
Þessu sjónarmiði má auðvitað mót­
mæla með þeim rökum að skoða megi
innihald dulvitundar með frjálsum hug­
renningatengslum (free association) og
réttri túlkun á þeim yrtu hugsunum, til­
finningum og hegðun sem koma fram
við slík tengsl. En þetta er ekki rétt.
Aðferðin er óáreiðanleg; tveir þjálfaðir
sálgreinendur, hvað þá þrír, eru iðulega
ósammála um túlkun, þegar sömu upp­
lýsingar liggja fyrir!41 Slíkt er merki um
alvarlega misbresti á aðferðinni. Þessi
mótrök eiga því ekki við.
Raunar fjalla andmæli Vološnovs
ekki bara um tilfinningar, heldur fjalla
þau einnig um langanir, endurmyndir
(representations) og fleira en þessi fyrir­
bæri eru öll sögð búa í dulvitundinni.
Andmælin gegn tilfinningunum eiga
líka við um langanir, endurmyndir
o.s.frv.
Seinni rökin eru eignuð franska
heimspekingnum Jean­Paul Sartre.
Rökin snúa að bælingarhugtaki Freuds.
Skoðum aðeins hugmynd Freuds um
hvernig bæling á sér stað:
… skulum vér líkja dulvitaða kerfinu við
stórt anddyri þar sem sálrænar hvatir
ryðjast hver um aðra eins og einstakling­
ar. Innaf þessu anddyri er annað minna
herbergi – eins konar setustofa. Þar á
meðvitundin líka heima. En á þröskuldi
þessara tveggja vistarvera er varðþjónn
sem gegnir skyldu sinni: hann skoðar
þessar sálrænu hvatir, gegnir eins konar
dómsstarfi og hleypir ekki þeim inn í
setustofuna sem honum líkar ekki við.
… Hvatirnar í anddyri dulvitundarinnar
eru utan sjónmáls vitundarinnar, sem er
í hinu herberginu. Hafi þær komist yfir
þröskuldinn og verið ýtt til baka af verð­
inum eru þær ótækar fyrir meðvitund.
Vér segjum þá að þær séu bældar. En
jafnvel þær hvatir sem vörðurinn hefur
hleypt yfir þröskuldinn eru ekki af þeim
sökum meðvitaðar. Það geta þær því
aðeins orðið að þeim takist að láta með­
vitundina koma auga á sig. … 42
Þetta er tilraun Freuds til að skýra
hvernig bæling virkar. Vörðurinn veldur
og viðheldur bælingu. Sartre bendir á að
í þessari lýsingu á virkni bælingar –
þessari mjög manngerðu lýsingu – felist
mótsögn.43 Vörðurinn, segir Sartre,
hlýtur að vera meðvitaður um það efni
(tilfinningar, hugsanir, langanir) sem