Tímarit Máls og menningar - 01.11.2011, Blaðsíða 136

D ó m a r u m b æ k u r
136 TMM 2011 · 4
Þröngt er í búi á staðnum og „tók Hall­
dóra sér stöðu við hlið Ingveldar mat­
ráðskonu og fylgdist sjálf með því að
enginn fengi of stóran skammt úr graut­
arpottinum en allir eitthvað. Hallgrímur
rétti fram askinn sinn og fékk slettu úr
sleifinni sem varla gat talist botnfylli.
Hann var svo svangur að garnirnar í
honum gauluðu“ (bls. 364). Hallgrímur
fer að dæmi Ólivers Twist og biður um
ábót en fær ekki meira, ekki frekar en
Óliver í sögu Charles Dickens. Í reiði
sinni yfir þessu ranglæti (prestarnir sem
höfðu tekið þátt í nýafstaðinni biskups­
kosn ingu höfðu fengið krásir að snæða á
sama tíma og vinnufólkið fékk ekki fylli
sína) yrkir Hallgrímur níðvísu um Hall­
dóru biskupsdóttur (bls. 367). Höfundur
Heimanfylgju gefur sér að vísan sú,
ásamt annarri sem Hallgrímur orti um
Arngrím lærða, hafi orðið til þess að
hann var rekinn úr Hólaskóla með
skömm.4
Andleg næring skiptir einnig máli í
sögu Hallgríms, enda eitt af höfuðskil­
yrðum fyrir því að verða skáld sam­
kvæmt finnsku rannsókninni sem höf­
undur nefnir í eftirmála sínum. Hall­
grímur kynnist bæði Grettis sögu (hjá
afa) og Vísnabókinni (hjá pabba) heima
hjá sér í Gröf en það er á Hólum sem
augu hans opnast fyrir heillandi heimi
bókmenntanna: „Hann gat ekki hætt að
hugsa um allar bækurnar sem hann
hafði séð í prenthúsinu. Hann hefði ekki
getað ímyndað sér að til væru svona
margar bækur á öllu landinu“ (106).
Hann ver miklum tíma í prentsmiðj­
unni, lærir að lesa, er látinn fara með
kveðskap fyrir aðra (á vinnumanna­
loftinu) og kastar sjálfur fram stöku við
og við. Hann kemst í kynni við helstu
menntamenn landsins, eða er að
minnsta kosti í námunda við þá, og
kynnist verkum þeirra á bókmennta­
sviðinu. Guðbrandur biskup er þar í
öndvegi þótt aldraður sé og veikur, sr.
Magnús skáld Ólafsson í Laufási kemur
við sögu og meira að segja Jón lærði
með sína Fjandafælu, svo nokkrir séu
nefndir. Hér má einnig nefna guðrækni­
ritið Eintal sálarinnar, eftir þýska prest­
inn Martin Moller, sem Arngrímur
Jónsson þýddi og tileinkaði þeim systr­
um Halldóru og Kristínu Guð brands­
dætrum.5 Danski bókmenntafræðingur­
inn Arne Møller færði fyrir því rök í
doktors ritgerð sinni6 að Hallgrímur
hefði verið innblásinn af þessu riti þegar
hann orti Passíusálmana. Stein unni
tekst vel að notfæra sér þessa vitneskju í
sögunni. Hún lætur Pétur, föður Hall­
gríms, lesa Eintalið sér til huggunar
eftir að hann hefur misst eiginkonu sína
í dauðann: „Brandur hafði lánað Pétri
bók sem hét Eintal sálarinnar. Þessa bók
vildi hann helst ekki leggja frá sér. Hann
svaf með hana undir koddanum og
hafði hana með sér upp í klukknahúsið
… sagðist finna huggun í því að hug­
leiða pínu og dauða frelsarans“ (bls.
137). Það gerir hann oftar, til dæmis
eftir að Þórður bryti, vinur hans, ferst af
slysförum: „Enn einu sinni leitaði hann
huggunar í Eintali sálarinnar“ (bls. 350).
Þannig tengir höfundur hina trámatísku
reynslu Hallgríms af móðurmissi við
hvort tveggja í senn, sorg föðurins og
þann skáldskap hans sem hæst rís, Pass­
íusálmana, og vísar þetta enn fremur
áfram til þeirrar sorgar sem birtist í
harmljóðunum sem Hallgrímur orti
eftir dóttur sína, Steinunni. Þetta rit,
sem var svo hugleikið Pétri í sögunni,
verður að lokum veganesti sonar hans:
„Hafðu þetta með þér þótt bókin sé að
vísu engin barnalesning. Þú hefur
kannski not fyrir hana síðar“ (bls. 376).
Þetta varð að áhrínsorðum, eins og gefið
er í skyn í skáldsögunni.
Liður í persónusköpun stráksins
Hallgríms er að nota Gretti Ásmundar­