Tímarit Máls og menningar - 01.11.2011, Blaðsíða 113

Á d r e p u r
TMM 2011 · 4 113
hefur mjög lítið að segja við algengum
kvillum eins og t.d. þunglyndi eða
kvíða. Má telja öruggt að aðrar meðferð­
ir virki betur. Ekki hafa verið færð
sannfærandi rök fyrir því að sálgreining
gagnist við öðrum kvillum heldur.32
En á mun skemmri tíma en sálgrein­
ing hefur verið til, hafa aðrar meðferðir
farið að skila árangri, eins og t.d. hug­
ræn atferlismeðferð (HAM; Cognitive
Behavioral Therapy). Skoðum aðeins
dæmi um kvilla sem öllum meðferðar­
aðilum gekk illa að höndla, óháð aðferð,
þar til fyrir um 20–30 árum; áráttu og
þráhyggju (Obsessive Compulsive Dis­
order, OCD). Árátta og þráhyggja var
talin mjög erfitt vandamál, jafnvel
ólæknanlegt, en hún einkennist af
áleitnum og óþægilegum hugsunum
(þráhyggju) sem sækja á fólk án þess að
það ráði við það (t.d. að segja óvart eitt­
hvað klúrt). Í flestum tilfellum er um
fleiri en eina þráhyggju að ræða í einu.
Þráhyggja vekur upp kvíða og ugg, sem
verður gjarnan til þess að fólk gerir hluti
eða forðast eitthvað (árátta) sem öðrum
kann að virðast undarlegt og jafnvel
óskiljanlegt (t.d. forðast að vera innan
um ókunnuga). En áráttan á að koma í
veg fyrir að innihald hugsunar (þrá­
hyggju) rætist. Fólki finnst eins og
áráttan sé nauðsynleg en framkvæmir
hana af vilja, ekki ósjálfrátt. Árátta og
þráhyggja er misflókin og getur tekið á
sig ýmsar myndir, en vandi meðferðar­
aðila fólst í því að ná að minnka kvíð­
ann sem kallaði fram áráttu. Árangur af
meðferð var oft lítill sem enginn.33
Nú er þetta mjög breytt. Meðferðir
byggðar á HAM hafa reynst vel, svo vel
að árátta og þráhyggja er ekki lengur
með erfiðustu vandamálum sálfræð­
inga. Bati er mun algengari og næst oft á
nokkrum mánuðum og það sem meira
er: Meðferðin hefur áhrif til langframa.
HAM er í dag talin kjörin meðferð við
áráttu og þráhyggju. Lyf eru í einhverj­
um tilfellum notuð samhliða HAM, en
ekki alltaf.34 Árátta og þráhyggja er auð­
vitað bara dæmi. Framþróun hefur
orðið á fleiri sviðum, t.d. í meðferð við
félagsfælni.
En hvað á allt þetta mas að þýða?
Raunin er sú að HAM er einföld með­
ferð sem byggist ekki á að skoða flóknar
rætur vandamála í freudískri dulvitund
einhvers konar (ef hún er yfirleitt til).
Öllu heldur er ýmiss konar slökun beitt,
reynt er að fá kvíðann til að hverfa með
því að horfast í augu við hann; fyrst og
fremst er reynt að fá fólk til að breyta
hegðun sinni og hugsun. Og þrátt fyrir
að ekki sé kafað í dulvitund er árangur­
inn góður, m.a.s. betri en þegar kafað er
í dulvitundina.35
Einnig má fullyrða að freudísk sál­
greining sé ekki heppileg meðferð við
sálrænum kvillum. Aðrar meðferðir, t.d.
HAM, eru líklegri til að skila árangri og
af þeim geta jafnframt sprottið nýjar
meðferðir. Það er tímasóun að velta sál­
greiningu frekar fyrir sér sem meðferð
(almennt) við sálrænum vandamálum.
Nóg hefur verið reynt nú þegar. Fram­
tíðin liggur annars staðar. Sálgreining er
ekki svarið.
Dulvitund og bæling: Tvenn
andmæli
Dulvitund og bæling eru lykilhugtök í
kenningum Freuds, á þeim byggjast
margar helstu kenningar hans, t.d. um
drauma, mismæli og þroska mannsins.
Án þessara tveggja hugtaka falla þessar
kenningar um sig sjálfar.36 Greiningin á
Næturvaktinni reiðir sig óbeint á þessi
tvö hugtök.37 Ég vil hér setja fram
tvenns konar andmæli við þessum hug­
tökum Freuds, andmæli sem voru sett
fram fyrir allnokkrum áratugum af
tveimur ólíkum mönnum. Andmælin
eru hugsuð sem almenn andmæli við