Tímarit Máls og menningar - 01.11.2011, Blaðsíða 141

D ó m a r u m b æ k u r
TMM 2011 · 4 141
hófum og lyftist á flug. Það gerist þegar
í öðru bréfi sem segir frá bréfberanum
Kristófer sem á að færa Þórunni fyrsta
bréfið og ber ungbarn á öxl sér um fjöll
og firnindi. Nafn bréfberans er vita­
skuld lykill að tákngildi þeirrar sögu
sem sögð er í bréfinu, en þar er skáld­
lega lýst ósköpum jarðskjálfta, eldgosa
og flóða. Í þessari frásögn og öðrum
slíkum, t.d. í sautjánda bréfi, er allt
annar stíll en í þeim hugleiðingum og
frásögnum af eigin reynslu sem Jón
beinir beint til Þórunnar. Þessar sögur
eru bæði líkar og ólíkar íslenskum þjóð­
sögum. Þótt frásögnin sé myndrík og
hver furðan elti aðra á ógnarhraða,
mynda stíleinkenni úr þjóðsögum frá
19. öld – t.d. endurteknar setningagerðir
þar sem umsögn fer á undan frumlagi –
áhrifaríkt og um leið launfyndið mót­
vægi.
Ef menn vilja velta fyrir sér hvers
konar textabrigði séu á ferð hér og þar í
sögunni er sjálfsagt rétt að líta á margt í
bréfunum sem hugaróra Jóns og jafnvel
drauma fremur en eitthvað sem hefði
getað staðið í raunverulegu bréfi. Þannig
hefst t.d. sjötta bréf á stórskemmtilegri
erótískri fantasíu sem snýst upp í erót­
íska tákngervingu náttúru og umhverf­
is. Jón segist raunar skrifa niður drauma
sína í svefnrofunum. Línum er víða
skipt upp með skástrikum þegar draum­
kenndur texti er á ferð. Aðrir textar eru
með alla athygli á náttúrunni og veru­
leikanum, og þar koma þekktir átjándu
aldar menn mjög við sögu, Skúli fógeti,
Eggert Ólafsson og Bjarni Pálsson (Jón
segir þá E&B vera „fullkomið kombó“).
Hjá þeim ríkir upplýsingarandi, fram­
faravilji og andúð á hindurvitnum, en
Jón sjálfur tvístígur gagnvart hugarflug­
inu og segir í sautjánda bréfi stór­
skemmtilega kynjasögu um Kötlu, sem
þeir Eggert og Bjarni koma við.
Undir lok sögunnar fer Jón í meira
mæli að rifja upp fortíðina og stundum
að segja konu sinni það sem hún hlýtur
að vita, enda er hann hér eins og í ævi­
sögunni áhyggjufullur vegna þess orð­
róms að hann hafi banað fyrri manni
Þórunnar. Grundvöllur þessara frásagna
er í ævisögunni.
Það sem grípur mann fyrst við lestur
þessarar stórskemmtilegu bókar er stíll­
inn, frumlegur og fjölbreytilegur,
myndríkur og fyndinn og þó alltaf í
ákveðnu sambandi við stíl átjándu aldar.
En vitaskuld er erindi bókarinnar meira
en að vera stílleg flugeldasýning. Upp úr
textanum rís Jón Steingrímsson, sam­
settur en þó heill, ótrúlegur atorku­ og
bjartsýnismaður eins og í ævisögunni,
en hér er hann gæddur tilfinningum og
hugarórum sem flytja hann inn í nú­
tímann og gera hann lesandanum eink­
ar nákominn þrátt fyrir ólík lífskjör.
Þegar ég las bókina fyrst fannst mér að
allur fróðleikurinn sem þar er að finna
innan um fantasíuna íþyngdi henni
stundum og færi úr hófi, en ég er ekki
lengur jafnviss um það. Lesandinn
þarfnast vísana til áþreifanlegs veruleika
til mótvægis við hugarflugið, ef hægt er
að taka svo til orða um það sem fyrst og
seinast er texti, vefur orða og setninga.
Tilvísanir
1 Til gamans má geta þess að orðið moldrík­
ur kemur í fyrsta sinn fyrir í Ritmálssafni
Orðabókar Háskólans í Búnaðarritinu 1890
og er þar notað um moldríkan jarðveg.
Ekki er hægt að sjá þar hvenær merkingin
‚stórauðugur‘ kemur fyrst fyrir. Góðfús
lesandi er beðinn að afsaka þennan fárán­
lega útúrdúr, en þessi saga sendir lesanda á
óvæntar slóðir, jafnvel inn í gagnagrunna
nútímans.