Tímarit Máls og menningar - 01.11.2011, Qupperneq 70

Þ ó r a r i n n H j a r t a r s o n
70 TMM 2011 · 4
auk annarra lærdómsverka Grikkja, araba, gyðinga o.fl. Í nokkrum
menntasetrum hinnar geistlegu stéttar í Frakklandi og Norður­Ítalíu
höfðu skapast efnisleg skilyrði fyrir meiri lærdómsiðkun en áður, og
þaðan dreifðust afskriftirnar áfram. Eitt lítið dæmi um útbreiðsluna er
þýðing á hluta ritsins Diciplina Clericalis eftir gyðinginn Petrus Alfonsi
frá Andalúsíu sem birtist í Hauksbók á Íslandi upp úr 1300 (sjá síðar).
Menningarhlekkurinn Toledo og dreifing lærdómsins þaðan fól í sér
sigur trúarlegs umburðarlyndis og var um leið menningarsögulegur
sigur hinnar kristnu Evrópu (m.a. sigur rökhyggju yfir dulhyggju).
Menningarfordómar og dramb girtu enn ekki fyrir að hún gæti sest í
sæti nemandans og numið af öðrum menningarsamfélögum.
Þáttur mára í aðdraganda endurreisnarstefnunnar í Evrópu sem
sprakk út á 15. og 16. öld var mikill. Að sumu leyti hefur evrópskt
lærdómssamfélag viðurkennt það í söguritun sinni, að öðru leyti ekki.
Síst hafa áhrif máranna á evrópskar fagurbókmenntir verið viðurkennd.
Þau eru þó umtalsverð eins og nú mun sagt verða.
Ástarriddarar frá Provence
Það var grunur um bókmenntaáhrif frá márum norður yfir Pýreneafjöll
sem fyrst vakti áhuga minn á Andalúsíu. Sú forvitni var tengd
áhuga mínum á arfi trúbadoranna frá Provence í Suður­Frakklandi,
söngvaskáldanna sem Dante og ítölsku sonnettuskáldin kölluðu forvera
sína og fyrirmyndir. Þeim áhuga deildi ég með vini mínum og heimilis­
lækni, Daníel Á. Daníelssyni á Dalvík (1902–1995). Hann þýddi fyrstur
manna ljóð franskra trúbadora og arabískra ástaskálda á íslensku
(sjá William Shakespeare. Sonnettur, 1989, og Andalúsíuljóð arabískra
skálda, 1994).
Trúbadorarnir eru gjarnan kenndir við Provence en réttara er að kenna
þá við þrjú suðurfrönsk héruð og hertogadæmi: Provence, Languedoc og
Akvitaníu. Ljóð trúbadora hafa verið talin mikilvægur upphafspunktur
í evrópskum bókmenntum: sem bókmenntir á þjóðtungu, þ.e.a.s. elstu
skráðu bókmenntir á rómanskri tungu, sem upphaf í lýrískri ljóðagerð,
upphafsstef í vestrænum veraldlegum söng og enn fremur sem nýnæmi
í afstöðu til ástarinnar og náttúrunnar. Í framhaldi af ljóðum trúbadora
fór nýstárlegur ástarskáldskapur eins og hálfgert æði um stóra hluta
Evrópu á 12. öld. Lýrísk ljóðagerð þeirra átti sér eftirkomendur í
hinum „nýja fagra stíl“ á Sikiley á 13. öld og seinna Norður­Ítalíu, en í
Norður­Frakklandi blandaðist ástarstefið við hetjukvæðahefð sem þar
var fyrir, kappakvæði (chansons de geste), og úr urðu sagnakvæði/ljóð­