Tímarit Máls og menningar - 01.03.2017, Blaðsíða 104

Þ o r va l d u r G y l fa s o n
104 TMM 2017 · 1
TRAUSTSVÍSITALA = 100 + (% Flestu fólki er treystandi) –
(% Aldrei of varlega farið)
Vísitalan er yfir 100 í löndum þar sem ríkir meira traust en vantraust og
undir 100 þar sem því er öfugt farið. Mynd 6 (vinstri hluti) sýnir niðurstöð-
urnar fyrir Norðurlönd þar sem flest fólk treystir hvert öðru sæmilega vel,
að Íslendingum einum undanskildum. Traust milli manna á Íslandi var lítið
árum saman fyrir hrunið 2008 sem bendir til að vantraust gæti hafa leikið
lykilhlutverk í að skapa aðstæður sem leiddu til hruns. Ef svo er, þá verkar
það á báða vegu: Vantraust veldur hruni, hrun veldur vantrausti. Sama á
við um Bandaríkin þar sem vísitalan er 73. Mynd 6 (hægri hlið) sýnir einn-
ig traust almennings á Íslandi sundurliðað eftir stofnunum. Umtalsvert
traust sem lögreglan nýtur bendir enn og aftur til þess að vantraust verði
ekki aðeins rakið til almennrar tortryggni. Nærtækara virðist að álykta að
bankastjórnendur, stjórnmálamenn og dómarar ekki síst þurfi að skoða sinn
gang vilji þeir ávinna sér traust almennings. Hér er ákveðið mynstur. Spillt
einkavæðing bankanna á Íslandi á árunum 1998–2003 átti þátt í falli þeirra
árið 2008 (Þorvaldur Gylfason et al., 2010). Og flokkarnir tveir sem með
forkastanlegri einkavæðingu bankanna og öðrum ráðstöfunum vörðuðu
veginn að hruninu hafa nær alltaf haldið ráðuneyti dómsmála fyrir sig
(nánar tiltekið í 76 ár af 81, frá 1927–2008), einokað skipun dómara, sáð
fræjum vantrausts.
Hið djúpstæða vantraust sem gegnsýrir íslenskt samfélag verður að skoða
í sögulegu samhengi. Alla 20. öldina, fram að einkavæðingu bankanna í lok
10. áratugarins, réð flokkapólitík mestu á Íslandi, samfélagið var bundið
þungu regluverki og markaðsbúskapur takmarkaður. Það gerir auðveldara
að útskýra hvers vegna einkavæðingin var hönnuð með það í huga að varð-
veita talsamband stjórnmálamanna við bankana sem höfðu þjónað pólit-
ískum hagsmunum ríkjandi afla svo vel gegnum tíðina (Þorvaldur Gylfason,
2015). Fyrirgreiðslustjórnmál og mismunun gagnvart viðskiptavinum í
ríkisbönkunum þótti sjálfsögð og vakti ekki miklar mótbárur. Ástæðan var
sú að efnahagslega virtist Ísland njóta velgengni og halda í við Danmörku,
Svíþjóð og Finnland (en ekki Noreg sem m.a. með viturlegri stjórn á olíu-
auðlind sinni skaust upp í flokk út af fyrir sig). Við hrunið 2008 opnaðist
maðkaveitan. Spillingin hafði verið þarna allan tímann þótt enginn hafi lyft
fingri til að reyna að sporna gegn henni, en það breyttist eftir hrunið. Mynd
7 sýnir muninn á Íslandi og öðrum Norðurlöndum. Tveir af hverjum þremur
íslendingum svöruðu í könnun Gallup árið 2012 að spilling væri víðtæk í
stjórnmálum, borið saman við 14% og 15% í Svíþjóð og Danmörku (Mynd
7, hægri hluti).