Tímarit Máls og menningar - 01.09.2017, Side 27

Þ r í r M á r a r
TMM 2017 · 3 27
Hallgrímur færir formælingar Óþellós til íslenskrar blótvenju með „Helvítis
djöfull!“ sem verður að teljast mun betri lausn og í fullkomnum samhljómi
við storminn í huga persónunnar.
Nútíminn
„Leikhúsmenn þóttust nefnilega hafa himin höndum tekið þegar þýðingarnar fóru að
berast frá hendi Helga. Margt bar til þess. Vald hans á bragnum, þar sem saman fer
skyn og skýrleiki, næmi fyrir leikrænum blæbrigðum textans, tilfinningunni fyrir því
að um er að ræða texta til sviðsflutnings — á skýru og kjarnmiklu nútímamáli, án
þess að búa í of hátíðlegan búning, í einu orði sagt vald hans á íslenskri tungu. Leik-
ritsþýðingar eru oftast að einhverju leyti börn síns tíma og það eru þýðingar Helga
vissulega, en ég hygg að sá tími sé ekki sérlega takmarkaður í Helga tilviki.“
Sveinn Einarsson: Um Helga Hálfdanarson og
leikritaþýðingar hans, Jón á Bægisá 13. árg. 2009
Leiktexti er texti augnabliksins. Áhorfendur hafa alla jafnan bara eitt tæki-
færi til að nema hann, textinn aðeins einn möguleika á að vinna verk sitt í
huga þess sem heyrir. Þetta þarf þýðandi Shakespeares að hafa í huga, um
leið og hann er að snúa fjögur hundruð ára gömlum orðum, oft torskildum
á frummálinu. Sérstaklega ef verið er að þýða með leiksvið í huga, en ekki
útgáfu, þó hún fylgi mögulega í kjölfarið. Hugmyndin um að „nútímavæða“
Shakespeare, þýða verk hans á „nútímamál“ er flóknari en virðist í fyrstu, og
deilur um hvort slíkt sé æskilegt eða mögulegt vilja fara úr böndunum áður
en aðilar ná samhljómi um hvað sé yfirhöfuð átt við.
Eitt það fyrsta sem vakti athygli mína við þýðingu Hallgríms, fyrst á aðal-
æfingu í Þjóðleikhúsinu, síðan á sýningu og loks í prentuðu formi, var hve
lítið bar á „nútímavæðingu“. Úir þó og grúir af orðum úr íslensku dagsins í
dag, jafnvel bregður fyrir orðalagi og vísunum sem væru óskiljanlegar þeim
sem fyrst nutu Óþelló á íslensku sviði í „nútímalegri“ þýðingu Helga Hálf-
danarsonar árið 1972.
Áður en við skoðum nokkur slík tilfelli þá verðum við að skoða „elli-
mörkin“. Þar skiptir mestu sjálfur heimur leikritsins og sagan sem það
segir. Við erum stödd í veröld seglskipa, sverðabardaga og aðalsmanna.
Hugmyndaheimurinn er einnig fjögur hundruð ára gamall. Siðferðisvið-
mið, heimsmynd, trúarskoðanir. Jafnvel á ítrasta nútímamáli mun Óþelló
bera aldri sínum vitni. Ef svo væri ekki myndum við sennilega ekki kalla
útkomuna „þýðingu“ heldur „aðlögun“ eða hreinlega nýtt verk.
Ofan á þetta bætast síðan áhrif og kröfur bragarháttarins. Bundið mál
hljómar sjálfkrafa hátíðlegt, og þar með gamalt, sérstaklega ef orðaröð er
vikið frá talmáli, laus greinir og orð eins og „ei“ fyrir „ekki“ eru notuð. Þér-
ingar gefa máli fornan blæ. Þá kalla kröfur formsins á að þýðandinn hafi
úr sem allrastærstum orðaforða að moða, til að orða innihald frumtextans