Þjóðmál - 01.06.2020, Side 68

66 ÞJÓÐMÁL Sumar 2020
vilja“, sem átti eftir að réttlæta mestu öfgar
frönsku stjórnarbyltingarinnar. Þau skilaboð
sem þessar hugmyndir virtust fela í sér voru
að nauðsynlegt væri að að frelsa mannkyn
undan oki fortíðarinnar með því að sópa
öllum gömlum hefðum burt og byggja nýtt
samfélag frá grunni á vísindum og rökhyggju
mannsins einum saman.
Nálgun hófsamari hugsuða upplýsingarinnar
var hins vegar sú að framfarir í vísindum og
beiting rökhyggju væru fyllilega samrýman-
legar virðingu fyrir siðum og hefðum, en í
þeim væri margt gott sem rétt væri að hlúa
að. Einn þessara hugsuða var Montesquieu,
sem áttaði sig á því að einstaklingsfrelsið, sem
er svo einkennandi fyrir vestræna menningu,
liggur ekki í eðli mannsins eða náttúrunnar
heldur á það rætur sínar að rekja til sögu,
hefða og menningar Vesturlanda. Það
þróaðist frá menningu Forngrikkja og róm-
verskri lagahefð, siðum germönsku ættflokk-
anna, kristilegri siðfræði miðalda, átökunum
milli andlegs og veraldlegs valds, siða-
skiptunum og togstreitunni milli krúnu og
aðals. Það dreifða vald sem einkenndi Evrópu
skapaði þau menningarlegu skilyrði sem
gerðu einstaklingsfrelsinu kleift að þrífast.
Ólíkt róttæklingunum litu þessir hugsuðir
þannig á sig sem arftaka menningarheims
miðalda og töldu að til þess að varðveita
þetta brothætta frelsi og önnur gildi sem sú
menning hefði gefið okkur væri nauðsynlegt
að byggja framtíðina á henni. Í þekktasta
verki sínu, Anda laganna, reynir Montesquieu
þannig að festa hendur á því hvaða stofnana-
fyrirkomulag væri best til þess fallið að hlúa
að þessu frelsi. Meðal hugmynda hans má
nefna þrískiptingu valdsins, sem hafði meðal
annars afgerandi áhrif á höfunda bandarísku
stjórnarskrárinnar. Nýja lýðveldið byggði
stjórnskipan sína þannig á hugmyndum
hófsömu upplýsingarinnar og forðaðist að
sinni áhrif róttæklinganna á þjóðskipulag sitt.
Ásamt hugmyndum Lockes um jafnrétti
þegnanna urðu þessar hugmyndir að grunn-
stefi frjálslyndisstefnunnar og liggja nú til
grundvallar stjórnskipan flestra vestrænna ríkja.
Frjálslyndisstefnan var ekki nóg
Nítjánda öldin einkenndist af baráttu
frjálslyndisstefnunnar og evrópsku konungs-
einveldanna. Kröfur um frjálslyndari stjórnar-
skrár og opnari hagkerfi samtvinnuðust ákalli
um stofnun nýrra þjóðríkja á Ítalíu og í Þýska-
landi. Í þeirri baráttu héldust frjálslyndis-
stefnan og þjóðernishyggjan í hendur; hér
var í grunninn um að ræða sömu strauma og
leiddu Jón Sigurðsson og fleiri til að vinna að
endurreisn íslenska þjóðríkisins og sem stóðu
að baki kröfum um sjálfstæði Noregs frá
Svíþjóð. Ýmsum þótti frjálslyndisstefnan þó
ekki ganga nógu langt og hófu hugsuðir eins
og Proudhon og Marx fljótlega að ímynda sér
róttækari valkosti. Marx hélt því raunar fram
að þróun mannlegs samfélags lyti vísinda-
legum lögmálum sem einkenndust af
stig bundinni framþróun. Lokastigið væri
kommúnískt samfélag þar sem algjör jöfnuður
myndi ríkja og valdbeiting yrði óþörf. Marx var
þannig verðugur arftaki vísinda- og framfara-
hyggju róttæku upplýsingarinnar.
Fyrri heimsstyrjöld, sem braust út 1914,
skók hins vegar sjálfstraust Vesturlanda og
varpaði efa á fyrirheit frjálslyndisstefnunnar
um ævarandi framfarir og friðsamlega þróun
Evrópu. Enn verra var þó í vændum; með
valdatöku bolsévíka í Rússlandi haustið 1917
sneri Rússland af þeirri leið sem Pétur mikli
hafði markað með stofnun Sankti Pétursborgar
í upphafi átjándu aldar, og sagði sig úr
samfélagi vestrænna þjóða til að stytta sér
leið til fyrirheitna landsins, sem Marx hafði
haldið fram að væri óhjákvæmilegur enda-
punktur sögunnar. Í Þýskalandi gat eitruð
arfleifð endaloka fyrri heimsstyrjaldar og
endurómurinn af rússnesku byltingunni af
sér óstöðugleika Weimar-lýðveldisins og leiddi
til valdatöku þjóðernissósíalismans, sem ekki
byggði síður á andvestrænum hugmyndum
og höfnun á vestrænum menningararfi.
Valdataka þessara hreyfinga þýddi endalok
einstaklingsfrelsisins fyrir þá sem lifðu í
skugga þeirra.