Úrval - 01.04.1968, Blaðsíða 128

126
ÚRVAL
er mörgum þúsund sinnum afl-
minni en í súper-nóvu, og það ger-
ist miklu oftar að þær blossi upp
eða h. u. b. hundrað sinnum á ári
aðeins hérna í vetrarbrautinni.
í stórri vetrarbraut eins og okkar
er, kemur fram ein súper-nóva að
meðaltali á öld. Ef við gætum kom-
ið því við að athuga nokkur hundr-
uð vetrarbrauta allt árið, er mjög
líklegt að súper-nóva sæist kvikna
þar einhvers staðar einu sinni ár
hvert að meðaltali.
Til eru nægar frásagnir frá eldri
tímum því til sönnunar að súper-
nóvur hafi sézt kvikna hér í vetr-
arbrautinni. Kínverskir annálar
herma t. d. að í júlí 1054 hafi „gest-
komandi stjarna" birzt á himni,
svo björt að hún hafi sézt um há-
bjartan dag, og verið miklu bjart-
ari en Venus —■ hinn bjartasti af
himinhnöttum næst eftir sól og
tungli, og hafi hún sézt í marga
mánuði með berum augum. Síðan
hafi hún dofnað smátt og smátt, og
horfið svo með öllu.
Hálfri áttundu öld síðar tók
franskur stjörnufræðingur, Charles
Messier að nafni, eftir því, þegar
hann var að gera sína frægu upp-
drætti af stjömuþokum, að ein
þeirra var mjög óvenjuleg að lögun
og kallaði hann hana nr. 1. Seinna
hlaut hún nafnið Krabbaþoka. —
Seinni tíma athuganir sýna að hún
er að þenjast út. Hún þenst með
h. u. b. 1000 km hraða á sek., en
það er hundraðfalt á við það sem
gerist með geimskipum, sem fljúga
umhverfis jörðu.
Þensluhraði venjulegra þokna úr
lofttegundum, hér í okkar vetrar-
braut fer varla fram úr 20—30 km
á sek., svo að auðséð er að þarna er
eitthvað mikið og óvenjulegt um að
vera. Það hefur sannazt af útreikn-
ingum, að til þess að hrinda þessu
af stað hefur þurft feiknarlega
sprengingu, og að þoka þessi er í
rauninni leifar af því sem gerðist
sem slíkum firnum í júlí 1054.
Árið 1949 tókst að sanna að
Krabbaþokan væri uppspretta afar
sterkrar útvarpsgeislunar. Orsakirn-
ar fundust fljótt. Útvarpið kemur
frá rafeindum með afar hárri
hleðslu, sem eru á sveimi í segul-
aflsviði þokunnar. Öll útvarpsgeisl-
un í vetrarbrautinni á sér sömu or-
sök.
Vegna þess hve hratt þokan
þenst, sleppa geimgeislar frá henni
í allar áttir út í geiminn. Ef athug-
að er hve margar súper-nóvur hafa
blossað upp hér í vetrarbrautinni,
má sjá að það stendur heima við
geimgeislun í henni, og mundi þá
vel mega álykta, að hún eigi öll
upphaf sitt hjá þeim.
Athuganir færa sönnur á að allar
þessar „þokur“, sem eru leifar af
súper-nóvum, senda sterkar útvarps-
bylgjur út í geiminn, sams konar
þeim sem Krabbaþokan sendir.
Þokan í Cassiopeia er afar sterk
sendistöð. Geimgeislun frá henni
með tíu metra bylgjulengd er tífalt
sterkari en samsvarandi geislun
frá Krabbaþoku, þó að hún sé í
þrefaldri fjarlægð á við hana. Sú
súper-nóva „fæddist" fyrir 300 ár-
um, og er það stuttur tími á mæli-
kvarða alheimsins.
Árið 1963 fundust mjög sterkir
X-geislar, sem komu frá Krabba-