Tímarit Máls og menningar - 01.10.1976, Side 71

isti,“ sagði Verkofenskí yngri, „en feg-
urðina elska ég.“ Þannig lagði hann
áherzlu á tvíræði fegurðarinnar. Og
Dímítrí Karamazof lýsir svipuðum efa-
semdum um sköpunarmátt fegurðarinn-
ar á einstaklega áhrifaríkan hátt: „Feg-
urð er óttalegt og skelfilegt fyrirbrigði
. . . í henni mætast andstæð skaut og
mótsetningar hverfa saman . . . Það
skelfilega er að það sem huganum (þ. e.
siðgæðisvitundinni) virðist skammarlegt,
það er hjartanu óblandin fegurð.“ Sið-
ferðilegt tvíræði fegurðarinnar, það
hvernig leiðir fegurðar og gæzku skilur,
er um leið „dulúðugt" fyrirbrigði með
því að í fegurðinni „glímir djöfullinn
við Drottin og vígvöllurinn er manns-
hjartað“. Þessi barátta fer fram undir
yfirskini fegurðarinnar. I ljósi þessa má
sannarlega segja: Fegurðin bjargar heim-
inum ekki, en fegurðinni í heiminum
verður að bjarga.
5. Söguskoðun
Krafturinn er mikill í gagnvirkni
hugsana Dostoéfskís. Hann heldur fram
andstæðum í ýmsu því sem aðrir menn
leyfa sér aðeins frjálslega misnotkun
einhliða forsendu. Hann rís ekki upp
yfir þessar andstæður, sem fyrirfinnast
í raunveruleikanum, fyrr en eftir að
hann hefur varpað ljósi á þær og skerpt
þær. Þær upphæðir, þar sem mótsagnir
jafnast og þeim er „miðlað“, eru „svið
hins hreintæra elds“ eins og það hét í
fornri heimspeki, svið trúarinnar. Þar
sem hann hélt þannig stöðugt áfram að
rísa hærra í trúarlegum skilningi, varð
Dostoéfskí í verkum sínum mikil hvatn-
ing fyrir rússneska trúarheimspeki kom-
andi kynslóða. En trúarleit Dostoéfskís
sjálfs náði mestum skarpleika í sögu-
skoðun hans.
Lífsviðhorf Dostoéfskís
Hér hefur þegar verið vitnað til
orðanna í Djöflunum sem fjalla
um „leyndardóm sögunnar“, þá stað-
reynd að þjóðunum er stjórnað af mætti
„fegurðar“ eða „siðferðis“, og að þessi
viðleitni er þegar allt kemur til alls
„leit að Guði“. Sérhver þjóð lifir fyrir
þessa „leit að Guði“ — „hennar eigin“
Guði. „Dýrkun" Dostoéfskís „á einfald-
leika hins frumstæða" er vitanlega af-
brigði af lýðstefnu (populism), en þó er
hún ennþá nánar tengd hugmyndum
Herders og Schellings, í þeirri túlkun
sem þær hlutu meðal Rússa, um að sér-
hverri þjóð væri „ætlað hlutverk í sög-
unni“, sérhver þjóð hefði eitthvert
„sögulegt ætlunarverk“ að vinna í
mannkynssögunni. Leyndardómur þessa
ætlunarverks er hulinn í djúpum þjóð-
arsálarinnar. I krafti þessara hugmynda
var klifað svo rækilega á stefinu um
„fullveldi og sjálfstæði" í „ungu rit-
stjórninni" við blaðið „Moskvitjanin",
og það var Grígorjef sem kom Dosto-
éfskí í kynni við þessar skoðanir. En
dýrkun Dostoéfskís á frumstæðum ein-
faldleika stendur dýpra eins og Berdjaéf
hefur réttilega bent á í bók sinni sem
áður var nefnd. Dostoéfskí lætur ekki
töfrast af sagnfræðirannsóknum eða
sjálfum atburðum sögunnar heldur bein-
ir könnun sinni að djúpum þjóðarsálar-
innar.
Herzen og Slavavinirnir trúðu því
alveg eins og Dostoéfskí að Rússa biði
sérstakt sögulegt ætlunarverk. Hámark-
ið í þróun skoðana Dostoéfskís um
Rússland var fræg ræða hans um Púskín.
En sú hugsjón að takast mætti að sam-
eina í eina heild anda Vesturlanda og
Rússlands vakir fyrir honum í öllum
verkum hans, sú skoðun „að við Rússar
eigum tvö ættlönd — Vestur-Evrópu og
Rússland“. Þetta kom ekki í veg fyrir að
1 8 TMM
273