Andvari - 01.01.1993, Síða 168

KRISTJÁN KRISTJÁNSSON
Jarðnánd - uppþrá
Tilbrigði við nokkur stef úr Rótum og vœngjum
Þórarins Björnssonar skólameistara
1. Lesvinir
Ég á mér nokkra lesvini: skáld og heimspekinga sem ég leita til þegar and-
leysið grúfir sig yfir mig eins og hrímþoka, en mér er nauðsyn að festa hug-
ann við eitthvert mikilsvert efni. Vart bregst, er ég sest við fótskör þeirra,
að þokunni léttir og heiðríkjan blasir við. Hellist þokan yfir á ný er sökin
mín, ekki þeirra. Meðal þessara lesvina minna eru þeir Aristóteles, John
Stuart Mill, Sigurður Nordal og Magnús Ásgeirsson. Ég hafði lengi haft
hugboð um að Pórarinn Björnsson ætti frátekið sæti á þessum öndvegis-
bekk; eftir að ritsafn hans, Rætur og vœngir, kom út veit ég að það var
satt.1
Margir fleiri en ég eiga sér slíka lesvini: uppljúkendur og ljósbera skýrrar
hugsunar. í sjálfumgleði okkar teljum við okkur einatt trú um að þeir séu
einungis orðheppnir: „grópmálir“, eins og Þórarinn Björnsson hefði orðað
það (I, 346). „Þetta er það sem ég hafði alltaf hugsað en aldrei komið orð-
um að!“ segjum við sigri hrósandi við sjálf okkur þegar við nemum einhver
spekimálin af vörum þeirra. En þá gleymum við því að merkingarbær hugs-
un finnur sér farveg í orðum og hugtökum, ekki annars staðar. Réttara
væri að orða það svo að skýr hugsun og aðalborinn stíll séu einn árfarveg-
ur; hið fyrra er ekki frjálst vatnsfall sem leitar sér útrásar eftir þörfum held-
ur markast hugsunin sjálf af þeirri leið sem sorfin er í brunaberg tungu-
málsins. Lesvinirnir hafa ekki aðeins fangað einhverjar aðvífandi hugsanir
frá mér eða þér og læst þær í falleg orð: Þeir hafa hugsað skýrar en við um
efnið.2 Þórarinn undrast það og skelfist á einum stað hversu „létt“ sé „að
tala fallega“ (II, 101). Ástæðan er vitaskuld sú ein hversu auðvelt honum
sjálfum veittist að hugsa af fullu viti um flókin mál: að greina kjarnann frá
hisminu. Þeir sem ekki eru jafnkjarnvísir og Þórarinn Björnsson býsnast
síður en svo yfir því hversu létt sé að tala fallega. Hjá slíkum verður tungan