Andvari - 01.01.1993, Side 93

andvari
MANNLÝSINGAR OG MUNNMÆLI
91
svo að fróðleiksfúsir menn hafa væntanlega getað rifjað upp ýmislegt sér til
glöggvunar og leiðrétt annað sem þá hafði rangminnt. Auðvitað hafa
mannlýsingar átt það til að verða áþekkar þegar sagnir voru skyldar að
efni. Líkt fór þegar hlutverk manna í sögnum reyndust lík, en þar skipti
staða manna í þjóðfélaginu oftast meginmáli. En úr þessum ágöllum hafa
höfundarnir væntanlega reynt að bæta eftir því sem skarpskyggni þeirra á
samtíðarmennina entist til þegar farið var að setja saman íslendingasögur
eftir að þjóðveldið riðaði til falls á 13. öld.
II
Því hefur verið haldið fram að íslendingasögur séu arftaki hetjukvæða
Eddu en margt er í hvorumtveggja um upplausn ættaskipulagsins. Með
samanburði við hinn forna kveðskap sést greinilega hversu þeim Sigurði
Fáfnisbana, Gunnari á Hlíðarenda og Kjartani Ólafssyni svipar saman. All-
ir eru þeir fríðir sýnum, bjartir yfirlitum, miklir menn og sterkir, íþrótta-
menn miklir og vopnfimir. Þeir eru einnig líkir að skaplyndi, gæfir hvers-
dagslega, og heldur hrekklausir. Þó að örlög þremenninganna séu að ýmsu
iík, því að konur verða þeim öllum að bana þótt með ólíkum hætti sé, eru
þetta ekki neinar hetjur án ámælis en jafnan óttalausar. Sigurður lét til þess
leiðast að blekkja Brynhildi Buðladóttur, ástkonu sína, svo að hún gengi að
eiga Gunnar Gjúkason, Gunnar á Hlíðarenda neytti vopnfimi og aldurs-
munar til að niðurlægja Hrút, andstæðing sinn, þótt raunar væri það til að
knýja hann til að fara að lögum, Kjartan Ólafsson fór utan að óvilja hjal-
konu sinnar, Guðrúnar Ósvífursdóttur, og bætti meira að segja gráu ofan í
svart með því að neita henni um að slást í förina. Eftir heimkomuna beitti
hann svo ofríki til að láta rifta landakaupum þeirra hjóna, Bolla og Guð-
rúnar. En sumum hetjum íslendingasagna var búinn öllu ósögulegri dauð-
dagi en Gunnari á Hlíðarenda og Kjartani. Víga-Glúmur neyddist til að
láta undan síga fyrir óvinum sínum og sætta sig við nokkurn valdamissi;
bæði hann og skáldið Egill Skallagrímsson biðu svo endanlega lægri hlut
fyrir Elli kerlingu, hrumir og blindir; hafa höfundar stuðst hér við sagnir úr
héruðum beggja kappanna ásamt minnisstæðum skáldskap Egils.
Eins og ævintýrahetjurnar áttu ýmsar hetjur íslendingasagna ráðagóða
vini sér til halds og trausts. En þar skildi á milli að í ævintýraheiminum
voru það helst yfirnáttúrulegar vættir sem hjálpuðu nauðstöddum söguhetj-
um þegar í harðbakkann sló, en í hinum forníslenska veruleika studdu hetj-
urnar hinir mestu lagamenn; var víst ekki öðrum hent að ráða mönnum
heilt í hinum formföstu málaferlum þjóðveldistímans. Oft dugði íslensku
hetjunum samt varla að hlíta öllum hollráðum sem þeim voru gefin, og