Andvari - 01.01.2007, Blaðsíða 166

164
HANNES HÓLMSTEINN GISSURARSON
ANDVARI
en Svíar, en lengra en Bandaríkjamenn. Aðalatriðið hefur hér ekki verið talið
jöfnun lífskjara, heldur fjölgun tækifæra fyrir alla. Þótt kveikjan að þeim
umskiptum á íslenska hagkerfinu, sem orðið hafa frá 1991, hafi komið frá
öðrum hugsuðum en Hegel og Rawls, er óvíst, að þeir hefðu haft margt við
íslensku leiðina að athuga.
Hegel og afkomuöryggi fátœks fólks
Hegel lýsti því í Réttarspeki sinni 1821, hvernig ríkið hlyti að rísa upp úr
hinum frjálsa markaði til að bæta úr fátækt, sundrungu og útskúfun.2 Hin
sögulega þróun var í þremur áföngum að sögn hans. Fyrst varð fjölskyldan til.
Þar voru tengsl manna lífræn eða bein. Þeir þekktu hver annan og mynduðu
náttúrlega heild. En Hegel vissi, að menn geta ekki fullnægt öllum þörfum
sínum innan vébanda fámenns ættbálks. Þeir hljóta að stunda verkaskiptingu
og viðskipti. Þá varð til það, sem Hegel kallaði „hið borgaralega skipulag“,
en svarar í stórum dráttum til frjáls markaðar. Þar rofnuðu hin lífrænu tengsl,
heildin sundraðist niður í óteljandi einingar, en vélræn eða óbein tengsl tókust
milli manna. Þar könnuðust einstaklingar hver við annan sem viðskiptavini
og keppinauta. Hegel taldi, að samlíf þeirra í hinu borgaralega skipulagi væri
vandkvæðum bundið. Verkaskiptingin hefði í för með sér einhæfingu. Menn
misstu yfirsýn, þegar þeir einbeittu sér að einu verki. Tengsl rofnuðu við eðli
þeirra og uppruna. í hinu borgaralega skipulagi glötuðu menn fótfestu, byggju
við öryggisleysi og óvissu, yrðu leiksoppar blindra markaðsafla, háðir duttl-
ungum framboðs og eftirspurnar. Eftir því sem lífskjör bötnuðu, yrði fátækt
þeirra, sem eftir sætu, tilfinnanlegri. Bilið milli ríkra og fátækra breikkaði,
og „herskari umkomuleysingja“ kæmi til sögu og snerist gegn skipulaginu, af
því að hann teldi skipulagið andsnúið sér.3 Þar væri þeim útskúfað. Þeir fyndu
til þess, að þeir væru aftastir í röðinni og bilið milli þeirra og hinna, sem
framar stæðu, jafnvel orðið að óyfirstíganlegri gjá. Við tæki glundroði, nauð-
synleg samkennd hyrfi, og enginn byndi trúnað við neitt. Þá yrði ríkið til upp
úr fjölskyldunni og hinu borgaralega skipulagi. Það sameinaði hvort tveggja
í sér, um leið og það eyddi því (þ. aufhebt). Það yrði heimili heildarinnar,
farvegur sátta, siðferðilegt samlíf manna, einingaraflið, sem gerði heildina að
því, sem hún væri. Eftir að menn hefðu týnt sjálfum sér í hinu borgaralega
skipulagi, fyndu þeir sig aftur í ríkinu. Þar nytu þeir gagnkvæmrar viðurkenn-
ingar.
Hegel var ekki andvígur kapítalisma eða frjálsum markaði, en taldi, að
á honum væru alvarlegir gallar, sem ríkið yrði að bæta úr. Hið borgaralega
skipulag vekti með mönnum meiri þarfir en það gæti síðan fullnægt, tryggði
þeim ekki öryggi um afkomu sína og deildi kjörum eftir einskærri tilviljun,