Andvari - 01.01.1956, Side 86

82
Þorkell Jóhannesson
andvari
landbúnaðarins, fram um miðja 16. öld. En verðlækkun sú, er
verður síðan, verður að nokkru skýrð með almennri verðlækkun,
er leiddi af verzlunareinokuninni eftir 1600. Hitt er svo annað
mál, að landeigendur liöfðu úti allar klær til þess að bæta sér
upp lækkun landskuldanna. Má þar til nefna kvaðimar, sem
fyrr var getið, þar sem þeim varð við komið, en þó einkum leigu
á búfé, er látið var fylgja jörðunum (kúgildi).
Sú venja, að leigja kvikfé með jörðum, virðist lítt hafa tíðk-
azt á íslandi fyrri en á 14. öld. En eftir 1400 má kalla, að það
sé orðin algild regla. Tala kúgilda (kúgildi = 1 kýr = 6 ær)
á leigujörðum var misjafnlega há, fór nokkuð eftir geðþótta
landeiganda, sem löngum reyndu að fara eins langt og komizt
varð í þessu efni. En það var nokkuð komið undir árferði og
framboði á jarðnæði og öðrurn ástæðum leiguliða, hversu ágengt
varð um þetta. Venja þessi hafði þann kost, að ungir bændur
áttu hægra með að reisa bú, þótt fátækir væru, er þeir fengu
nokkum bústofn leigðan með jörðinni. En bins vegar, ef leigufé
var margt, gátu þeir ekki fjölgað sínu eigin fé eins og þeir
hefðu annars gert, vegna leigupeningsins, en við hann gátu þeir
ekki losnað og urðu líka að annast viðhald hans. Þá var kúgilda-
leigan há, reyndar sannkölluð okurleiga, tveir fjórðungar smjörs
eftir kúgildið. Sé smjörið metið sem lægst, 20 fjórðungar í
hundraði (kúgildi) á landsvísu, var þetta reyndar rétt lögleiga
eða 10%. En um og eftir 1400, er smjör hækkar i verði, má
telja, að leigan nálgist allt að 20%. Þannig unnu landeigendur
að nokkru upp lækkandi landleigu með kúgildaleigunni. Hitt
er annað mál, að aðferð þessi varð misjafnlega þokkuð og yfir-
leitt harla óhagstæð fyrir leiguliðana.
Þess var áður getið, að mannfjöldi í handinu myndi hafa náð
hámarki um 1100. Með því er raunar sagt, að um það leyti hafi
atvinnuhögum landsmanna verið þannig komið, að nálgaðist það,
að landið væri full-setið og atvinnuvegirnir nýttir til hins ýtrasta
við þá atvinnuhætti, er þá ríktu í landinu. Kvikfjárræktin, eins