Andvari - 01.01.1956, Side 89

andvari
Úr hagsögu íslands
85
og veru gerzt harðara urn þessar mundir. Reynslan kennir, að á
íslandi hafa oft skipzt á harðæriskaflar býsna langvinnir og góð-
æri með sama hætti. En þetta nægir ekki til skýringar svo al-
mennri hnignun þjóðhaga, sem hér varð, allt frá ofanverðri 13.
öld, jafnvel þótt einnig sé tekið tillit til áhrifa borgarastyrjaldar-
innar og breytinga á stjórnháttum landsins. Varanleg hnignun á
horð við þetta hlýtur að hafa átt sér varanlega orsök. Aukinn
sjávarútvegur, sem nú varð, getur að vísu nokkuð skýrt það, að
dró úr landbúnaðinum í sumum stöðum, en hér var þá líka um
að ræða aukið olnbogarúm fyrir þjóðina, ef allt hefði farið með
felldu. Meginorsök hnignunar landbúnaðarins var eflaust sú, að
landið sjálft var nú farið að ganga úr sér svo að um munaði.
Fjögur hundruð ára kappsamleg og hlífðarlaus nýting beitilands-
ins var farin að segja til sín á þann hátt, að útigangur búpenings
gerðist arðminni, örðugri og áhættusamari en fyrrum. Jarðirnar
báru yfirleitt ekki lengur þá áhöfn, er þær höfðu fyrrurn borið.
Búin fóru minnkandi, kjör bændanna þrengdust. Þjóðin var nú
i heild sinni fátækari en fyrrum og áhrifanna af því gætir að
sjálfsögðu meira og minna í öllu hennar fari um verkleg og
andleg efni. Lækkun landverðs og landleigu er viðurkenning
þjóðarinnar sjálfrar á þessari staðreynd.
Mynd sú af almennum þjóðhögum, sem hér var upp brugðið
og styðst við rannsókn á landverði, eignaskiptingu lands og al-
rnennum búnaðarhögum fram á miðja 16. öld, myndi enn skýr-
ast, ef litið væri jafnlramt til þróunar sjávarútvegsins á sama
tima. En slíks er ekki kostur að sinni. Yfirlit um verzlunina myndi
einnig gera þessa mynd gleggri. Höfuðniðurstaða rannsóknar
um leigugildi jarðanna í landinu v'ar sú, að landleigan fellur á
tímabilinu 1300 til 1350 og fram um 1500 um fjórðung, allt
að þriðjungi, og síðan verður svipað leigufall lrá miðri 16. öld
fram á öndverða 19. öld, þannig að heildarlækkunin frá um 1300
nemur frá helmingi allt að tveimur þriðjungum. Orsakarinnar til
leigufalls jarðanna eftir 1550 er efalaust að leita fyrst og fremst