Uppeldi og menntun - 01.09.1993, Blaðsíða 15

LOFTUR GUTTORMSSON
barna og unglinga 1903-1904, með því að hún tekur að þessu leyti til allrar skóla-
kennslu í landinu. Hér ásannast enn að Nýja testamentið er „sú lesbókin, sem lang-
almennast er notuð" til lestrarkennslu (Guðmundur Finnbogason 1905:53). Höf-
undur nafngreinir jafnframt um 40 önnur rit sem notuð hafi verið umrætt skólaár
við lestrarkennslu á fleiri eða færri stöðum. Þetta er afar sundurleitt safn, allt frá
Dæmisögum Esóps og Lestrarbók handa alpýðu á íslandi eftir Þórarin Böðvarsson til
Sullaveikinnar eftir Jónas Jónassen. Hér fundust sem sé veraldleg rit í bland við liin
trúarlegu.
Vert er að gefa því gaum að hið trúarlega lesefni, sem var enn fram undir síð-
ustu aldamót eina skyldulesefni íslenskra barna, þ.e. barnalærdómsbókin, stendur
nokkuð öðru vísi af sér gagnvart umhverfinu en veraldlegt efni. Dæmigert form
slíks texta er boðorðið, bænin eða játningin sem vísa til athafna. Texti barna-
lærdómsbókarinnar öðlast því merkingu aðallega í ljósi þeirra helgiathafna sem
fylgja honum eða þess heildarsamhengis sem hann er hluti af, t.d fermingarinnar
(Steinfeld 1986:178-179).
Hér við bætist að ýmsir trúarlegir textar sem voru títt hafðir um hönd fram eftir
19. öld, einkum textar til húslestra, voru frekar ætlaðir til þess að vera lesnir upphátt
en í hljóði. Þótt algengast væri að fullorðnir, einkum húsbóndinn, læsu húslestur,
var hitt ekki fátítt að unglingar væru fengnir til þess (Björn Jóhannsson 1964:22;
Kristleifur Þorsteinsson 1944:34; Olína Jónasdóttir 1946:24; Theódór Friðriksson
1977:64). Þessar aðstæður vildu orka á lestrarlagið, hvernig textinn var sagður fram.
Raddblær lesandans átti að bera þess vitni að textinn kæmi „frá hjartanu" (Steinfeld
1986:179).
Skýrsla Guðmundar Finnbogasonar vitnar skemmtilega um áhrif þessara
aðstæðna; segir hér að víða tíðkist „hið alþekta húslestrarlag, þessi sönglandi 'and-
aktartónn' ... einkum þar sem Nýjatestamentið er notað til lestrarkenslu" (Guð-
mundur Finnbogason 1905:53). En tilgangur lestrarkennslunnar, segir Guðmund-
ur, er ekki að „menn læri að söngla hugsunarlaust og 'reiprennandi'..." heldur sá að
menn skilji efnið um leið og þeir lesi það. Reynsla sín sé líka sú að húslestrarblærinn
hverfi að nokkru þegar börnum sé fengin í hendur einhver önnur bók en Nýja
testamentið, með t.d. sögum eða kvæðum.
Sú staðreynd, að hinn trúarlegi texti var einatt lesinn upp, skýrir að nokkru ley ti
hvers vegna honum var haldið svo fast og lengi að börnum til lestrariðkana. I sam-
tímaheimild sem áður er vitnað til segir að „heimafólk, sem sjálft hefur litlar tóm-
stundir til lestrar, vill gjarnan heyra n.t. [Nýja testamentið] lesið, til að rifja það upp
fyrir sér" („Br. J." 1892:41). I heimi húslestrarins var skeytt lítt um það hvers konar
lesefni hentaði skilningi og áhuga barnsins (Sigurður Jónsson 1899:42-44).
LESTRARBÆKUR KOMA TIL SÖGUNNAR
Það er gömul saga að breytingar á námskrá og námsefni barnaskóla sigla gjarnan í
kjölfar þess sem á undan er gengið á efri skólastigum. Þetta ásannast hvort sem litið
er til Danmerkur eða Islands. Fyrir áhrif upplýsingarinnar var árið 1774 í lög tekið í
13