Uppeldi og menntun - 01.09.1993, Blaðsíða 14

FRÁ KRISTIN SDÓMSLESTRI TIL MÓÐURMÁLS
(Ólafur F. Hjartar 1968:137-139). En eftirtektarvert er að þrátt fyrir þetta héldust
lagaákvæði um lestur í skyldunámi barna öldungis óbreytt frá konungsbréfinu
1790.1 hinu skyldubundna námsferli voru lestur og kristinfræði áfram tengd föst-
um böndum. Kristleifur Þorsteinsson (1944:33-34) lýsir á ljóslifandi hátt hvernig
allt bóklegt uppeldi barnanna, eins og það tíðkaðist í Borgarfirði kringum 1870,
mótaðist af hinni kristilegu heimssýn:
Mæður trúðu, að öll velferð barnsins byggðist á pví að kenna pví kristindóm.
Öllurn börnum var pví, undireins og pau voru orðin talandi, kennd signing, faðir-
vor og blessunarorðin. Við petta var bætt fjölda af heilræðum og bænaversum ...
Biblían, Vídalínspostilla, Passíusábnarnir og Grallarinn voru pá til á flestum bæj-
um, par sem ég pekkti til, og öllum peim trúarsetningum, er í peim bókum var að
finna, unni fólkið afhjarta og taldi sína helgustu skyldu að innræta börnum sínutn
pær ... Það var pvííaugutn foreldra fyrsta og háleitasta skylda að innræta börnutn
pau trúarbrögð, sem Bibh'an og klerkarnir kenndu.
Kristleifur lýsir því síðan hvernig sjálft lestrarnámið gekk fyrir sig, fyrst með hjálp
stafrófskvers og síðan, þegar börnin voru orðin 9-10 ára, „kom önnur námsgrein til
sögunnar, sem var spurningakverið" sem skyldi læra utanbókar - og var það ekki
tekið út með sitjandi sældinni. Börn sem gátu ekki náð valdi á öllum texta kversins
dæmdust tossar í augum alls safnaðarins (Kristleifur Þorsteinsson 1944:34-35).
Líklega hefur Kristleifur gyllt nokkuð áhuga almennings á hinni kristilegu
barnafræðslu; en lýsing hans undirstrikar vel þann hugmyndafræðilega grunn sem
þessi fræðsla byggðist á - sem var í öllum meginatriðum hinn sami og lagður hafði
verið með húsagatilskipuninni um miðja 18. öld (Loftur Guttormsson 1983:63-83,
163). Það er líka ljóst að um 1870 taldi yfirstjórn fræðslumála sér enn skylt að reka á
eftir því við presta að þeir hefðu nákvæmt eftirlit með því „hvernig hvert barn er
lesandi og hve langt það er komið að læra, hvort heldur það er Balles eða Balslevs
barnalærdómsbók ...". (Bréf biskupsins 21/11 1874. Stjórnartíðindi fyrir Island, B-
deild 1874:40).2 3 Skömmu áður hafði biskup áminnt sóknarpresta um að sjá til þess,
þegar þeir húsvitjuðu, að „alstaðar séu til nógar guðsorðabækur ..." (Bréf biskups
9/4 1866. „Viðbætir". Stjórnartiðindi fyriríslattd, B-deild 1874:45). Þannig stóð gamla
kerfið lítt haggað einum þrjátíu árum áður en undirbúningur hófst að gerð fyrstu
almennu barnafræðslulaganna.
Að hve miklu leyti skyldi kristilegt lestrarefni hafa verið notað til lestrariðkunar
á síðasta fjórðungi 19. aldar? Til vitnis um þetta eru upplýsingar af mismunandi
toga, m.a. tilfallandi frásagnir og opinberar skýrslur. Eftir þessum upplýsingum að
dæma var Nýja testamentið almennt „haft til lestraræfinga fyrir börn ..." („Br. J."
1892:41)/ Almennast gildi hefur þó skýrsla Guðmundar FiniTbogasonar um fræðslu
2 Umræddar barnalærdómsbækur eftir N. E. Balle (fyrst útgefin á íslensku 1796) og C. F. Balslev (fyrst útgefin á
íslensku 1866) voru á þessum tíma hinar einu löggiltu til fermingarundirbúnings. Hér bættist við „Helgakver"
(Helgi Hálfdanarson 1877) sem vann á, einkum gagnvart Balle, eftir því sem leið að aldarlokum. Helgakver
taldi 115 bls. (í 8vo). Þessar lærdómsbækur höfðu að geyma Fræðin minni Lúthers ásamt löngum útskýringum.
3 Sjá ennfremur „Kennari" (1900:85); Eyjólfur Guðmundsson (1948:27); Guðný Jónsdóttir (1973:24); Sigurbjörn
Þorkelsson ([1966]:37—38); Stefán Jóhann Stefánson (1966:41).
12