Tímarit lögfræðinga - 01.12.1998, Blaðsíða 46

Menn hætta við málssókn, ganga að kröfum stefnanda, sættast eða berjast.65
Höfundur er að deila á hið foma réttarfar og skopstælir það svo sem bezt má
marka af lýsingu hans á brennumálunum.66
Af þessum sökum hefur gengið greiðlega að fá Þingfararbálk samþykktan.
Afleiðingin var að Þingskapaþáttur, Lögréttuþáttur og Lögsögumannsþáttur
féllu við það úr gildi og þess vegna lá beint við að sleppa þeim í Staðarhólsbók.
Ahrifa Grágásar gætir sáralítið í Þingfararbálki Jámsíðu.67 Hina þætti löggjaf-
arinnar hafa menn haldið fastar í þótt þeir samþykktu bókina að langmestu leyti
sumarið 1272, enda var þar tekið nokkm meira tillit til Grágásar, einkum í
Landsleigubálki ,68
Nú virðist gagnrýni á Járnsíðu ekki hafa hjaðnað og ráðizt var í síðari lotu
endurskoðunar landslaganna. Þá hlutu Islendingar að búa sig undir það starf,
meðal annars að taka saman þá þætti löggjafarinnar sem þeir töldu mestu varða
að fá breytt. Þeir gátu sætt sig við stjórnskipunarlöggjöfina og réttarfarslöggjöf-
ina eins og fyrr er tekið fram, en á öðrum sviðum þurftu þeir að koma fram
breytingum. Af umræðum á Alþingi 1281 er ljóst að áherzla bænda var einkum
á ýmsum þáttum landbúnaðarlöggjafarinnar, sem nú myndu falla undir fjár-
munarétt - nánar tiltekið eignarétt, kröfurétt og skaðabótarétt - ennfremur und-
ir vinnulöggjöf, einkum vinnusamninga og loks sifjarétt, þann þátt sem laut að
fjármálum hjóna.69 Þetta kemur heim við efni Staðarhólsbókar, þar sem eru
Kristinna laga þáttur, Erfðaþáttur, Omagabálkur, Festaþáttur, Um fjárleigur,
Vígslóði og Landabrigðaþáttur. Þessir kaflar hafa verið í handriti því sem notað
var við samningu Jónsbókar.
Þegar það er virt sem hér hefur verið rakið er örðugt að finna aðra skynsam-
lega skýringu á því hvers vegna Staðarhólsbók var skrifuð en þá, að verkið hafi
verið þáttur í undirbúningi þeirrar endurskoðunar löggjafarinnar sem hafin var. í
handritið hafi verið skráð þau ákvæði úr Grágás sem sá er rita lét vildi að sérstak-
lega væri tekið mið af við endurskoðun laganna. Þá var eðlilegt að Jámsíða fylgdi
til samanburðar. Staðarhólsbók geymir þannig texta Grágásar sem ætlunin hefur
verið að hafa til viðmiðunar við þá endurskoðun sem lauk með samningu Jóns-
bókar. Með því að rita Staðarhólsbók hafa menn ekki verið að skrá gildandi lög sem
standa áttu til frambúðar; tilgangurinn var að ná pólitískum markmiðum. Sam-
kvæmt þessu er Staðarhólsbók ekki safn gildandi laga, heldur stjómmálarit sem
tekið hefur verið saman í því skyni að hafa áhrif á þá löggjöf sem í vændum var.
Ólafur Lámsson hefur sýnt fram á að ýmis ákvæði í Jónsbók sem rekja má
til Grágásar séu ekki í Staðarhólsbók, heldur Konungsbók. Af því dró hann þá
65 Lehmann: Die Njálssage, bls. 9.
66 Þessari hugmynd varpaði ég fram í fyrirlestri sem fluttur var á fundi í Vísindafélagi fslendinga
17. febrúar 1978 og nefndist „Islendingasögur sem heimildir réttarsögu". Fyrirlestur sama efnis var
síðan fluttur í boði Háskólans í Stokkhólmi 2. marz 1978, í boði Háskólans í Björgvin 6. marz og
í boði Háskólans f Osló 8. marz. undir heitinu „De islandske sagaer som retshistorisk kilde“.
67 Ólafur Lárusson: Grágás og lögbœkumar, bls. 14-15.
68 Sama rit, bls. 14-24.
69 Sjá nánar Sigurð Líndal: „Lögfesting Jónsbókar 1281“, bls. 182 o.áfr.
298