Tímarit lögfræðinga - 01.12.1998, Blaðsíða 104

Nytjastefnumenn hafa reynt að verja kenningu sína með ýmsum hætti. Þeir
hafa bent á að ekkert sé til sem heiti að refsa saklausum. Það liggi í skilgrein-
ingu á hugtakinu refsing að sá sem refsingu hlýtur þurfi að vera sekur um af-
brot, því sé allt tal um refsingu saklausra ein þversögn út í gegn. Þessum rökum
hefur hreinlega verið hrundið sem útúrsnúningi.
Þá hafa nytjastefnumenn reynt að halda því fram að kenning þeirra réttlæti
ekki refsingu saklausra þar sem það geti aldrei átt við að besta niðurstaðan fyrir
sem flesta, þegar til lengri tíma er litið, fáist með því að refsa saklausum.
Það er þó vel hægt að ímynda sér aðstæður þar sem nytjastefnumaður myndi
krefjast þess að saklausum yrði refsað.
Lítum á eftirfarandi dæmi: Glæpur er framinn í litlum bæ þar sem tveir hópar
bæjarbúa hafa lengi eldað grátt silfur. Þær aðstæður skapast, vegna glæpsins, að
borgarastríð er um það bil að brjótast út. Eina leiðin til að koma í veg fyrir skær-
urnar er að upplýsa glæpinn og refsa fyrir hann án tafar. Lögreglan er í vanda
því hún getur ekki upplýst glæpinn. Lögreglustjóri, sem er trúr nytjastefnunni,
falsar sönnunargögn til þess að fá mann dæmdan til refsingar fyrir glæpinn ef
það er víst að það lægi öldumar í bænum. Þetta telur hann réttlætanlegt ef það
er nauðsynlegt til þess að koma í veg fyrir hinar fyrirsjáanlegu hræðilegu afleið-
ingar fyrir meirihluta bæjarbúa.
Andstæðingar nytjastefnunnar byggja gagnrýni sína því að mestu á því að
refsikenning, sem heimili fórn saklausra, sé gagnslaus til að réttlæta refsingu
ríkisvaldsins. Það sé siðferðileg grundvallarregla að bannað sé að refsa sak-
lausum. Til að svara þessu halda nytjastefnumenn því fram að siðferðilegar
grundvallarreglur megi ekki kalla á óskynsamleg viðbrögð, skynsamlegt sé að
velja skárri kostinn af tvennu illu, sem sé það sem lögreglustjórinn í dæminu
yrði að gera.
Nytjastefnumenn draga það hreinlega í efa að það sé alltaf rangt að fórna
saklausum. Það geti vel verið siðferðilega rétt að fóma minni hagsmunum fyrir
meiri, jafnvel þótt saklausum sé fórnað.
4.2 Takmörkuð nytjastefna
Með takmarkaðri nytjastefnu virðist komist hjá þessu vandamáli, að heimila
refsingar saklausra, með því að gera það einnig að skilyrði að ekki sé brotinn
réttur á neinum sem hann hefur ekki sjálfur fyrirgert. Takmörkuð nytjastefna
hefur þó þann annmarka, eins og hreina nytjastefnan og allar aðrar kenningar
um refsingar sem byggjast á leikslokum, að geta ekki réttlætt refsingu sekra í
sumum tilfellum.
Enn er það sjálft grundvallarmarkmiðið, svo göfugt sem það virðist vera,
sem verður kenningum þessum að falli sem réttlætingu fyrir refsingu rrkisins.
Þetta má skýra með tilbúnu dæmi. Hitler finnst á lífi og við góða heilsu á eyju
í Suðurhöfum. Það er engum vafa undirorpið að hann er sekur um þjóðarmorð
fyrir 50 árum. Hann hefur hins vegar iðrast gerða sinna og lifir nú einlífi þar
sem hann getur ekki skaðað nokkum mann. Enginn veit af honum þarna nema
356