Tímarit lögfræðinga - 01.12.1998, Blaðsíða 112

hætta samfélagi er daglegt starf fangavarðar í raun samfelld ferð um einstigi og
meðalhófið oft vandratað milli aga og reglu annars vegar og virðingar fyrir
einstaklingsréttindum fanga hins vegar. Það sem að mati fangans er stórt
réttindamál getur í augum fangavarðar verið ómerkilegt atriði sem freistandi er,
þegar heimildin er fyrir hendi, að afgreiða með valdboði.
Bent hefur verið á að mikil líkindi séu með fangavist og þrælahaldi. Fyrir
hendi eru andstæður valdsins og þess sem ekkert vald hefur, yfirráð og undir-
gefni, virðing og niðurlæging þar sem fangavörður er sem þrælahaldari, fanginn
þræll. Hugmyndir um virðingu einstaklingsins, gagnkvæma virðingu og ætlað
sjálfviljugt samþykki, sem ættu að vera kjarni stofnunar sem hönnuð er til að
virða mannréttindi, koma spánskt fyrir sjónir í þessu samhengi. Þótt hvorki
refsing ríkisvaldsins sem slík né fangavist þurfi endilega að brjóta rétt á
nokkrum manni virðist fangelsi í eðli sínu vera stofnun sem ekki getur annað
en stefnt í hættu mannréttindum við hvert fótmál.
Eftirlit með því hvort mannréttindabrot eigi sér stað í fangelsum, eins og
starfrækt er á vegum Evrópuráðsins, veitir vissulega aðhald en getur aldrei
orðið annað en eftirlit. Það er út af fyrir sig ánægjulegt til þess að vita að íslend-
ingar munu ekki hafa orðið uppvísir að því að fara verr með sína fanga en aðrar
Evrópuþjóðir. En það er hvorki ytra eftirlit né lögfestur réttur fanga til að kæra
ákvörðun um agaviðurlög sem tryggir það að fangar njóti virðingar sem ein-
staklingar. Virðingin þarf að koma innan frá, frá starfsmönnunum, og vera sýni-
leg í samskiptum þeirra við fangana. Hana má sýna með því að nota almenna
kurteisi, virða einkalíf fanga og sýna viðhorfum þeirra skilning.
Starfsmaður, sem einlæglega ber virðingu fyrir fanga sem einstaklingi, þar
með talið fyrir því vali hans að brjóta af sér og undirgangast þar með fangelsis-
refsinguna, lætur ekki freistast af því að leysa smámál með valdboði ef það van-
virðir réttindi fangans. Oraunhæft er þó að gera sér vonir um að sérhver
fangelsisstarfsmaður sé í raun trúr þessu viðhorfi, gera verður ráð fyrir að fólk
í þessari starfsstétt hafi ekki síður margvísleg viðhorf til fanga og refsifram-
kvæmdar en gengur og gerist meðal annarra í þjóðfélaginu.
Þegar fangi sætir meðferð, sem hann mátti ekki fyrir fram gera ráð fyrir, eru
brotin á honum ákveðin réttindi. Fyrst og fremst rétturinn til þess að velja sjálf-
ur, réttur til að honum sé sýnd virðing og réttur hans til að vera álitinn skynsöm
mannvera. Vegna þessara sömu réttinda átti hann rétt á fangavistinni. Það er
spurning hvers virði réttur til fangavistar er þegar eðli málsins samkvæmt er
slíkum vandkvæðum bundið að reka fangelsi án þess að fótum troða réttindin
sem það er stofnsett og rekið til að virða.
8. LOKAORÐ
Mótsögnin í því að byggja refsingu á grunni kenningar um virðingu fyrir ein-
staklingum liggur í hinni vandmeðfömu framkvæmd fangavistar sem refsiteg-
undar. En nú er fangelsun ekki eina tegund refsingar sem beitt er. Sektarrefs-
ingar og samfélagsþjónusta er vissulega fyrir hendi og þessi vandamál fangels-
364