Tímarit lögfræðinga - 01.12.1998, Blaðsíða 108

verður að fordæma breytni sem er siðferðilega röng. Rrkið verður að refsa
manni ef og aðeins ef það er besta leiðin fyrir þjóðfélagið til að fara með
brotamenn sem ábyrga aðila eða til að lýsa vanþóknun á breytni sem er sið-
ferðilega röng.
Megininntak uppeldisstefnunnar, yfirlýsing vanþóknunar þjóðfélagsins á
hegðun brotamannsins, lýsir um leið yfir virðingu fyrir einstaklingum. Með því
að gera brotamenn ábyrga fyrir gerðum sínum, með því að leggja áherslu á
verðmæti fórnarlambsins og með því að lýsa vanþóknun á virðingarlausri fram-
komu er komið fram við bæði brotamenn og aðra þegna sem ábyrga aðila og
vanþóknun er lýst á breytni sem er siðferðilega röng.
6. VANDAMÁL ENDURGJALDSKENNINGANNA
6.1 Makleg málagjöld
Kenningin um makleg málagjöld byggist á því að brotamenn eigi skilið að
þeim sé refsað vegna þess að þeir breyttu rangt. Helstu rökin fyrir kenningunni
eru á þá leið að það eitt sé réttlæti að menn fái það sem þeir eigi skilið. Hafi
menn brotið af sér þá hafi þeir unnið til refsingar og þá sé rétt að refsa þeim.
Bent er á að í fjármunarétti sé það gegnumgangandi meginregla að menn eigi
að fá það sem þeir eiga skilið, laun fyrir vinnu, endurgreiðslu á skuldum o.s.frv.
Með sama hætti og laun fara eftir vinnuframlagi eða endurgreiðsla á skuld eftir
lánsfjárhæð, þá er hæfileg refsing í réttu hlutfalli við sök þess brotlega. Gagn-
rýnendur kenningarinnar hafa andmælt því að kröfur og réttindi í fjármunarétti
séu byggðar á því hvað menn eiga skilið að fá eða verðskuldi. Þótt krafa sé fyrir
hendi er ekki þar með sagt að eigandi hennar verðskuldi eða eigi skilið að fá
hana greidda þótt hann eigi rétt til hennar. Dæmi um þetta er tilkall til arfs. Sam-
anburður við fjármunarétt eigi því alls ekki við þegar um er að ræða refsingar
fyrir afbrot.
Kenningin um makleg málagjöld, ásamt öllum öðrum endurgjaldskenning-
um, hefur sætt þeirri gagnrýni að hún grundvallist á hefnigimi og öðmm nei-
kvæðum tilfinningum og sé því siðferðilega vafasöm. Fylgjendur endurgjalds-
kenninga hafa blásið á þessi rök og bent á að eins sé hægt að segja að ósk um
makleg málagjöld byggist á jákvæðum tilfinningum, til dæmis á ást á réttlæti.
Sú gagnrýni, sem fylgjendur kenningarinnar um makleg málagjöld hafa átt í
hvað mestum erfiðleikum með að svara, á rætur að rekja til hinnar einföldu
grunnhugmyndar um að réttlæti sé það að menn fái það sem þeir eiga skilið að
fá. Bent er á að þetta þurfi ekki endilega að þýða að rétt sé að refsa manni fyrir
afbrot þótt hann sé sekur um það. Ef seinheppinn maður verður fyrir miklum
hörmungum lífið út í gegn, gerist svo sekur um smávægilegt afbrot, myndi
honum ekki verða refsað á grundvelli kenningarinnar um makleg málagjöld.
Hann yrði talinn eiga það skilið að sleppa við refsingu vegna þess hve mikið
hafði áður verið á hann lagt án þess að hann ynni til þess. í slíkum tilfellum
stendur kenningin ekki undir kröfunni um að refsa beri öllum þeim og aðeins
360