Tímarit lögfræðinga - 01.12.1998, Blaðsíða 75

um heimild til gjaldfellingar. Sjá einnig til athugunar að því er varðar hugræna
afstöðu skuldara H 1992 717.
Ætla verður, að heimild til gjaldfellingar fjárhæðar eftirstöðvabréfs styðjist
m.a. við þau rök, að það er hin almenna regla, að eftirstöðvabréf hafi slík ákvæði
að geyma.50
2.4 Yerulegur greiðsludráttur - Vilja- og hæfnireglur
2.4.1 Almenn atriði um greiðsludrátt og beitingu vanefndaúrræða
Það er meginregla í kröfurétti, að gildur samningur leggur almennt þær
skyldur á herðar skuldara, að hann efni samning in natura, þ.e. efni hann sam-
kvæmt aðalefni sínu. Af meginreglu þessari leiðir, að kröfuhafi getur fengið
skuldara dæmdan til efnda in natura, ef um vanefnd eða samningsrof af hálfu
skuldara er að ræða, sbr. t.d. 21. gr. kpl.51 Þar kemur fram, að afhendi seljandi
ekki seldan hlut á réttum tíma, getur kaupandi valið milli þess annars vegar
hvort hann vill heldur heimta hlutinn eða hins vegar rifta kaup. í þessu felst, að
kaupttndi (kröfuhafi) á áfram rétt til efnda in natura, þ.e. að seljandi afhendi
söluhlut, þótt greiðsludráttur verði af hálfu seljanda (skuldara). Seljandi losnar
m.ö.o. ekki undan skyldunni til efnda in natura, þótt greiðsludráttur hafi orðið
af hans hálfu.
I gagnkvæmum skuldasamböndum getur kröfuhafi beitt gagnkvæmnis-
heimildum í tilefni vanefnda af hálfu skuldara, þ.e. vanefndaúrræðum, sem
taka mið af því, að greiðslurnar eru gagnkvæmar, þ.e.a.s. endurgjald hvor fyrir
aðra. Gagnkvæmnisheimildimar eru eins og áður er fram komið heimildirnar til
þess að rifta samning, krefjast afsláttar að tiltölu og rétturinn til þess að halda
eigin greiðslu. Skyldan til efnda in natura fellur brott, ef alvarlegar hindranir
standa efndum í vegi, en kröfuhafi getur beitt gagnkvæmnisheimildunum án
tillits til þess, hvort hægt var að komast hjá greiðsludrætti eða ekki, og án tillits
til þess hvort sök skuldara hefur valdið greiðsludrætti eða hann er að rekja til
tilviljunarkenndra atburða, sem skuldari hefur ekki fengið neinu ráðið um.52
Kröfuhafi getur beitt hinum alvarlegri vanefndaúrræðum, þegar um vem-
legan greiðsludrátt er að ræða. Er þar fyrst og fremst höfð í huga riftun
samnings, sbr. t.d. 21. og 28. gr. kpl.; 60. og 61. gr. húsleigul. og 23.-27. gr.
hjúal., og einnig heimildin til að eindaga eða gjaldfella ógreiddar eftirstöðvar
skuldar á gmndvelli sérstakra samningsákvæða eða almennra heimilda þar að
lútandi, sbr. kafli 2.2.3 að framan.
Þótt greiðsludráttur sé ekki verulegur, er kröfuhafi ekki þar með sviptur
öllum vanefndaúrræðum. Hann getur t.d. beitt því vanefndaúrræði að halda
eigin greiðslu og eftir atvikum krafist skaðabóta vegna þess tjóns, sem greiðslu-
drátturinn hefur valdið honum. Réttur kröfuhafa til þess að krefjast skaðabóta
50 Sjá Viðar Már Matthíasson: Fasteignakaup, bls. 298.
51 Sjá nánar um inntak skyldunnar til efnda in natura Þorgeir Örlygsson: Efndir in natura, bls. 1-7.
52 Sjá nánar Bernhard Gomard: Obligationsret I, bls. 109.
327