Tímarit lögfræðinga - 01.12.1998, Blaðsíða 111
Virðingarkenningin byggist einnig á afgerandi tjáningu, nauðsyn þess að lýst sé
yfir virðingu fyrir einstaklingum með refsingu. Það er gert með því að:
Gera brotamanninn ábyrgan fyrir gerðum sínum. Með því er honum sýnd
virðing.
Viðurkenna gildi þess sem brotið var gegn, fómarlambsins. Ef brotamann-
inum er ekki refsað eru skilaboðin til þjóðfélagsins þau að fórnarlambið sé
ekki jafn mikils virði og brotamaðurinn.
Tjá vanþóknun á virðingarlausri hegðun. Með því að lýsa yfir vanþóknun á
hegðun, sem er siðferðilega röng, er samfélaginu í heild sýnd virðing.
Réttur brotamannsins til refsingar í réttlátu þjóðfélagi er tilkominn vegna
þess að hann kaus að brjóta gegn lagaákvæði. Þar sem refsing var lögð við brot-
inu var hann með hegðun sinni að velja það að undirgangast refsinguna og á þar
með rétt á að honum sé veitt hún. Það væri óréttlæti að refsa honum ekki, það
væri virðingarleysi gagnvart honum og hans vali. Með því að gera brotamann-
inn ábyrgan gerða sinna er honum sýnd virðing sem skynsamri mannvem.
7.2 Njóta fangar virðingar?
En hvað er það sem brotamannsins bíður þegar að því kemur að afplána
refsinguna? í nútímaþjóðfélagi er refsivist í fangelsi ein tegund refsingar. í
fangelsi er brotamaðurinn sviptur frelsi sínu, það er megininntak refsingarinnar.
Rétturinn til frelsis er þó ekki eini rétturinn sem fanginn í raun glatar í refsi-
vistinni. Hann þarf að sæta ýmiss konar takmörkunum á réttindum sínum sem
leiðir af nauðsyn stofnunarinnar til að halda aga og reglu og til að tryggja öryggi
fanga og starfsmanna. Þar sem lög og reglur em fyrir hendi um þessar tak-
markanir má rökstyðja þær um leið og refsinguna sjálfa. Fanginn undirgekkst
þær með broti sínu sem fangelsisrefsing var lögð við.
Það sem skapar vandamál varðandi fangavist í framkvæmd er að ekki eru í
nokkru fangelsi í raun til reglur sem snerta allar hugsanlegar kringumstæður
sem upp geta komið. Þvert á móti er algengast að mikið vald sé lagt í hendur
fangavörðum og fangelsisstjórum og þeim veittar rúmar heimildir til að beita
ýmiss konar agaviðurlögum.8 Heimildir til að stjóma nánum persónumálefnum
annarra era alltaf vandmeðfarnar. í höndum óvandaðra manna er vald þetta
beinlínis ávísun á misnotkun. Það eitt að valdið sé fyrir hendi í fangelsi er
óréttlæti í sjálfu sér jafnvel þótt allir starfsmenn séu hinir grandvömstu menn
°g misbeiti ekki valdi sínu viljandi.
Fangelsissamfélagið er ólíkt öllum öðram myndum mannlegra samskipta.
Með sama hætti og fangar þola álag frelsisskerðingarinnar misvel eru fanga-
verðir misvel í stakk búnir til að takast á við sitt vandasama starf. í hinu brot-
8 Sjá m.a. almenna umfjöllun um agaviðurlög hér á landi og annars staðar á Norðurlöndum fyrir
1987, Katrín Hilmarsdóttir og Kristrún Kristinsdóttir: Réttarstaða refsifanga, 1987. Lög um
fangelsi og fangavist nr. 48/1988 með síðari breytingum og reglugerðir, sem settar hafa verið á
grundvelli þeirra, voru veruleg réttarbót f þessum efnum hér á landi.
363