Saga - 1993, Page 17
„KEMUR SÝSLUMANNI [ÞAÐJ NOKKUÐ ...?"
15
og áhrifum hafa einkennt sögu ýmissa Evrópuþjóða um aldir, og birt-
ist reyndar enn þann dag í dag í ofbeldisverkum og öðrum mótmæla-
aðgerðum þjóðabrota og minnihlutahópa af ýmsu tæi gegn því sem
stundum hefur verið nefnt „innlend nýlendustefna".18 í upphafi sner-
ist baráttan fyrst og fremst um að varðveita staðbundin forréttindi
eða sérkenni, svo sem skattfríðindi, frelsi undan herþjónustu eða trú-
arsiði. Slík uppreisn var háð sem vörn fyrir „konungdæmi sem var
lítið annað en sambandsríki hálfsjálfstæðra héraða", segir franski
sagnfræðingurinn Roger Dupuy, sem kom kannski hvað skýrast fram í
gagnbyltingu bænda í vesturhlutum Frakklands á tímum byltingar-
innar.19 A síðari tímum hefur baráttan aftur á móti snúist upp í sókn
þjóðarbrota fyrir eigin „þjóðréttindum", þ.e. fyrir stofnun sérstakra
þjóðríkja frekar en gegn þjóðríkishugmyndinni sem slíkri.
I íslenskri pólitík er oft erfitt að aðgreina þessa tvo þætti, enda var
dönsku þjóðríki oft hafnað í nafni íslenskra þjóðréttinda. Baráttan fyr-
ir landsréttindum íslendinga var augljóslega snar þáttur í sjálfstæðis-
baráttunni, en þar var krafist sérstaks ríkisvalds íslendingum til
handa, um leið og inngöngu í danskt þjóðríki var hafnað. En, ef
grannt er skoðað, var andúð á þjóðríkinu sem slíku, á alsjáandi nú-
hmaríki í anda Webers, einnig mikilvægur þáttur í pólitískri hug-
myndafræði landsmanna á 19. öld, þó að hún hafi oft horfið í skugga
þe*rra mála sem forystumönnunum fundust mikilvægust. Reiði
eyfellskra bænda í garð Páls Briems sýslumanns er gott dæmi um
hvernig andúðin á nútímaríkinu varð sýnileg um tíma, um leið og
oslgur basndanna í baráttunni gegn fulltrúa ríkisvaldsins varpar
skýru ljósi á hversu ójafn leikurinn var í raun og veru.
III
Þann 12. janúar 1884 gengu í gildi ný ábúðarlög á íslandi, þar sem
skipað var fyrir um samskipti leiguliða og landeigenda. Lögin áttu
ser langan aðdraganda en farið var að ræða nauðsyn á nýjum land-
18 Um þetta, sjá t.d. Charles Tilly, The Contentious French: Four Centuries of Popular
Struggle (Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1986).
Roger Dupuy, De la Révolution á la chouannerie. Paysans en Bretagne 1788-1794
(Paris: Flammarion, 1988). Klausan er tekin af bls. 304.