Saga - 1993, Side 32

30
GUÐMUNDUR HÁLFDANARSON
Ég held að það sé einmitt út frá þessu síðasta sem við skynjum best
bæði mikilvægi ríkisins í nýsköpun íslensks samfélags og það stefnu-
leysi, ef ekki sjálfvirkni, sem einkenndi þessi umskipti. Þannig varð
stétt sérfræðinga á íslandi hvorki til vegna þess að þeir réðu yfir yfir-
burðaþekkingu né vegna þess að almenningur bæri til þeirra meira
traust en annarra, heldur eingöngu vegna þess að ríkið barðist fyrir
einokun á bæði sérfræðimenntun og veitingu leyfa til sérfræðinga.
Þekking lækna hefur sannarlega vaxið frá þeim tíma er ríkið tók sér
þetta vald í hendur og almenningur ber til dæmis yfirleitt mikið
traust til lækna nú, en óvíst er að einokun ríkisins hafi verið nauðsyn-
leg forsenda slíkrar þróunar. A svipaðan hátt má líta á framgang Páls
Briems undir Eyjafjöllum síðast á 19. öld. Þar krafðist lögskipaður sér-
fræðingur í framkvæmd laganna einokunar á réttlætinu gegn vilja
margra íbúa sveitarinnar. Erfitt er að skýra sigur hans í málefnum
sveitarinnar út frá breytingum í samgöngum eða efnahagskerfi á Is-
landi, þar sem samband Eyfellinga við umheiminn var tæpast nokk-
uð greiðara árið 1890 en það hafði verið einni öld fyrr. En sú stað-
reynd að ríkið sigraði í rimmunni við hina mótþróafullu bændur
sýndi svart á hvítu að því var að takast að rjúfa þá múra sem aðskildu
jafnvel hin afskekktustu sveitarfélög frá samfélagi þjóðarinnar. Þessi
orrusta var ekki afdrifarík í sjálfu sér, en það stríð sem hún var tákn-
ræn fyrir var það svo sannarlega.
V
I örlögum eyfellsku bændanna sjáum við að vissu leyti í hnotskurn
ósigur pólitískrar hugmyndastefnu sem ég hef kennt við íslenska
íhaldssemi í skrifum mínum, þó erfitt sé í sjálfu sér að greina pólitíska
afstöðu í hegðun bændanna. Takmark þeirra var þó, líkt og íslenskra
íhaldsmanna, að skýla viðteknum hefðum fyrir utanaðkomandi áhrif-
um; undir Eyjafjöllum kom þetta fram í baráttu gegn sam-
viskusömum sýslumanni, en í orðræðu stjórnmálanna birtist íhalds-
semin í andófi gegn hugmyndum um einstaklingsfrelsi og siðspill-
andi tæringu kapítalisma og borgarlífsmenningar.65 íhaldssemin virð-
65 Sbr. Guðmundur Hálfdanarson, Old Provinces, Modern Nations og „íslensk þjóðfél-
agsþróun á 19. öld."