Saga - 1993, Qupperneq 62

60
GUÐLAUGUR R. GUÐMUNDSSON
mönnum skólanna á íslandi hefur þótt þessi skólatími of langur og
því var gerð breyting á þessu með konungsbréfi 25. apríl 1749. Þá var
leyft að skólarnir stæðu aðeins til fardaga.58 Ástæða þess að biskupar
óttuðust lengingu skólatímans var sú að allur kostnaður við ölmusu-
pilta féll á biskupsstólinn og auk þess þrýstu foreldrar á um að fá pilt-
ana heim í vinnu um sumartímann. Skólarefsingin var því aðeins
ógnvaldur skólapilta, sem háðir voru reglum skólans (subleges), hálft
árið. I skólunum var íslenska yfirstéttin mótuð. Hinn stutti skólatími
og vinnan með alþýðufólki á sumrin hefur haft mikil áhrif á þessa
verðandi menntastétt. I dönskum latínuskólum var fjögurra vikna
sumarfrí en ef allir frídagar ársins voru meðtaldir bættust við fjórar
vikur í viðbót.59
I nágrannaríkjunum voru auk þess aðalsmannaskólar. Ölmusufyr-
irkomulagið skipti skólapiltum á Islandi í tvo hópa. Annars vegar
voru svonefndir ölmusupiltar (eleemosynarii regii) sem nutu ölmusu
(beneficium regium), einnig nefndir regulnres en hins vegar voru skóla-
piltar (irregulares) sem greiddu skólagjald en þeir áttu við betra atlæti
að búa og borðuðu við sama borð og kennararnir. Efnaðir foreldrar
styrktu oft syni sína með matarsendingum og útveguðu verndar-
mann (tutor eða patronum) úr hópi efstu nema til að leiðbeina og
styrkja nýsveininn. I erindisbréfi Knúts Stensens 1555 er gert ráð fyrir
því að ekki séu aðrir en fátækir piltar teknir á ölmusu. Svo virðist sem
menn hafi komist hjá þessu með því að fá málsmetandi menn til að
votta að þeir hefðu ekki ráð á að kosta syni sína til náms. í þessum
hópi voru bæði sýslumenn og prófastar. Má nefna sem dæmi bréf
Jóns Eggertssonar frá 1757 um að sýslumaðurinn Arnór Jónsson hafi
ekki efni á að greiða með syni sínum.60
Skólameistari, heyrari, biskup eða kirkjuprestur áttu frumkvæði að
refsingum í einstaka tilvikum en að jafnaði var það nóta skólans, níu
svo um að skólapiltar geti rifjað upp námsefnið í hinu langa fríi svo að þeir týni
ekki niður kunnáttu sinni. Við komuna í skólann eiga kennarar að hlýða skólapilt-
um yfir og ganga úr skugga um að þeir hafi iðkað fræðin í skólaleyfinu. Lagasafn
II, 460-61.
58 ]ón Þorkelsson 1,100, neðanmáls: Fororning ahrærande Ad skoola Tijmennsie Stittur
til Fardaga, Daterud þann 25. Aprilis 1749. Þryckt aa Hoolum í Hialltadal Anno
1750. 2. bll. í 4to.
59 Carl E. Jorgensen 1965. Skolemesler og Horer. Latinskoleliv for 1800,61.
60 ÞÍ Bps. A VII, 24.