Íslenzk tunga - 01.01.1965, Page 68

66
HALLDÓR HALLDÓRSSON
tekur við fallandi hlut’ og í orðtakinu sé átt við ‘þindina’. Hugmyndin er því
svipuð og hjá Skúla. Guðbrandur Vigfússon hefir þrjár skýringar í orðabók
sinni. Undir drepa virðist hann ætla orðtakið runnið frá steinhöggvaraiðn,
undir hjarta er lauslega vikið að skýringu Sveinbjarnar Egilssonar, en undir
stallr er líkingin talin dregin af siglutré, sem er laust í stellingunni (stallinum)
og lemst við hana (hann). Eiríkur Jónsson hefir í sinni orðabók tvær skýringar.
Undir drepa virðist stuðzt við Skúla Thorlacius, en undir stallr við Sveinbjörn
Egilsson. f orðabók Fritzners kveður við annan tón. Þar er stallr í orðtakinu
sagt merkja ‘stöðugleikr’ (þó með spurningarmerki) og undir stallra er orð-
takið borið saman við hjarta stallrar. Hugmynd Fritzners virðist því vera sú,
að frummerking orðtaksins sé ‘hjartað stanzar, hættir að slá’. Sama skoðun
kemur fram hjá Ivari Lindquist og Bjarna Aðalbjarnarsyni. í Blöndalsbók eru
tvær skýringar (undir drepa og stallur), báðar teknar úr orðabók Guðbrands
Vigfússonar.
III
í germönskum málum má skipa orðtökum, sem merkja ‘missa kjarkinn, láta
hugfallast’, þar sem hjarta er frumlag, andlag eða stofnorð í forsetningarlið,
í þrjá flokka miðað við upprunamerkingu, þ. e. (1) hjartað berst ofsalega,
(2) hjartað breytir um stað í líkamanum, (3) hjartað hættir að slá.
Til fyrsta flokksins heyra t. d. hjarta slcellr í Bersqglisvísum Sighvats Þórð-
arsonar, hjarta dattar (kemur nokkrum sinnum fyrir í fornritum og í orðabók
Björns Halldórssonar), já hjartslátt aj hrœSslu og d. rncd bankende hjerte.
Annar flokkur greinist í þrjá hópa. I fyrsta hópnum eru orðtök, þar sem
gefið er í skyn, að hjartað skipti um stað í líkamanum, án þess að fram sé
tekið, hvert það stefni. Til þessa hóps telst haja hjartaS á réttum stað, sem að
vísu er tökuorðtak úr dönsku have hjertet pá det rette sted og á sér samsvar-
anir í mörgum málum, sbr. sæ. hava hjártat pá rátta stállet, þ. das Herz auf
dem rechten Flecke haben, e. one’s heart is in the right place. Frummerking
þessara orðtaka er ‘vera hugrakkur’. Og úr því að gert er ráð fyrir, að hjarta
hins hugrakka sé á réttum stað, hlýtur það að fela í sér, að hjarta hins blauða
sé það ekki. í öðrum bópi þessa flokks eru orðtök, sem hafa að frummerkingu
‘hjartað fellur niður (í líkamanum)’. Sem dæmi um liann mætti nefna hjartat
loðir við þjóknappa (úr vísu í Sturlungu) og hjartað sígur (í buxurnar) hjá
e-m, bera hjartað í buxunum, haja (bera) hjartað í hosunum. Þetta eru töku-
orðtök í íslenzku, sbr. t. d. d. hjertet sidder (synker ned) i bukserne, sæ. ha
hjártat i byxorna (o. fl. afbrigði), þ. das Herz ist ihm in die Hosen gefallen
(ásamt ríkulegum afbrigðaforða), e. one’s heart is in (at) one’s heels (hose)
(ásamt mörgum afbrigðum). Af sama toga eru spunnin íslenzku orðtökin
hjartað er orðið neðarlega í e-m og hjartað er komið neðarlega í e-m, sem eiga