Íslenzk tunga - 01.01.1965, Page 69

hjarta drepr stall 67
sér samsvörun í józku. Til þriðja lióps þessa flokks teljast orðtök, sem hafa
íruminerkinguna ‘hjartað stígur upp (í líkamanum)’. Orðtök af þessu tœi munu
vera fátíð í íslenzku. Þó er dænii frá 19. öld um liann ber ei hjartaS í munn-
mum, sem líkist e. to have one's heart in one’s mouth. Ur öðrum málum mætti
nefna d. skyde hjertct op (i livet) og sæ. ha hjártat i halsgropen (ásamt af-
brigðum).
Þriðja flokknum heyra til orðtök, sem merkja upprunalega ‘hjartað liættir
að slá’. Af þeirri gerð er t. d. hið forna orðtak hjarta stallrar og sömuleiðis
sæ. lijártat st&r stilla, hjártat stannar o. fl.
IV
Við skýringu orðtaksins hjarta drepr stall og afbrigða þess ber fyrst að gera
sér grein fyrir tvennu:
1) Skýringuna er eðlilegt að miða við, að frummerking þess sé í samræmi við
oinhvern þeirra flokka, sem taldir voru í III, enda hafa allir eldri skýrendur
gert ráð fyrir einhverri þeirra frummerkinga, sem þar eru raktar.
2) Við skýringu orðtaksins er einnig rétt að ganga að því vísu, að uppruna-
legt form orðtaksins sé það, scm fyrir kemur í elztu heimildum, enda er engin
haldhær rök hægt að færa fyrir því, að eitthvert þeirra afbrigða, sem fyrir
koma í yngri heimildum, sé upprunalegra. Hér verður því ekki efað, að hjarta
drepr stall sé upprunalegt gervi orðtaksins í íslenzku. Þar með er þó ekki sagt,
að sum afbrigðin kunni ekki að eiga sér mjög gamlar rætur.
Afbrigðið hjarta stallrar, sem minnzt var á, bendir eindregið til þess, að
drcpa stall merki sama og stallra (þ. e. ‘staldra, stanza’), en sú skoðun fær
raunar stuðning úr annarri átt, eins og síðar verður að vikið.
En hvað merkir þá stallr? Uppruni þess bendir til, að í frumgermönsku hafi
orðið merkt ‘staður’, og er það nánara rökstutt í ritgerðinni. í fornháþýzku
kemur fyrir stal geban ‘fresta, hætta’, sem virðist hugsað eins og ísl. geja
stað(ar) ‘stanza’. Fornháþýzka orðið stal var tekið upp í fornfrönsku í mynd-
inni estal. Þar var það notað í ýmsum samböndum, t. d. prendre estal, sem
merkir m. a. ‘stanza til þess að berjast’. Þetta fornfranska orðasamband er
vafalítið fengið úr fornháþýzku *stal neman, sem minnir á ísl. nema stað(ar).
í fornfrönsku var einnig notað faire cstal. í ensku eru nokkur orðtök af svip-
aðri gerð, t. d. to makc slall. Þessi orðasambönd eru í samræmi við ísl. gj'óra
stall. Þá er til í ensku to take slall, sem samsvarar fornfrönsku prcndrc estal
og líkist ísl. nema staðar, en þó öllu meira taka stað, sem fyrir kemur í forn-
máli. Niðurstaðan af þcssum samanburði verður sú, að í vesturgermönskum
málum og fornfrönsku, að því er virðist vegna þýzkra áhrifa, eru orðasambönd
gerð af sögn + stal(l) (þ. e. orði, sem samsvarar ísl. stallur) í merkingunni
‘stanza’. Jafnframt eru í íslenzku orðasambönd gerð af samsvarandi sögn með